Пытанне праз эпохі ад Максіма Гарэцкага

Роздум пра Беларусь-радзіму, яе мінулае і будучыню пранізвае ўсю літаратурную спадчыну Максіма Гарэцкага. Надзвычай паслядоўна і таленавіта гісторыка-патрыятычная праблематыка ў яго творчасці выявілася ў драматычны час рэвалюцый 1917-га і наступных гадоў, калі ў беларускага народа ўзнікла перспектыва дзяржаўнага самасцвярджэння. Аб гэтым сведчаць два знакавыя творы пісьменніка — аповесці «Ціхая плынь» і «Дзве душы».

Аповесць «Ціхая плынь» пісалася М. Гарэцкім на працягу 1917—1918 гадоў. Якраз тады перад беларускім народам паўсталі праблемы нацыянальнага і дзяржаўнага самавызначэння. Мастацкімі сродкамі ў гэтым творы пісьменнік сцвярджае: ніхто, ніякая знешняя сіла не зацікаўлены бараніць Беларусь і беларусаў; настаў час насельнікам «забытага краю» прачнуцца ад «сумных сненняў». «Ціхая плынь», як і ўся спадчына М. Гарэцкага, вызначаецца глыбокім мастацка-філасофскім роздумам аб мінулым і будучыні беларускага народа. Ідэал новай, маладой Беларусі, абуджанай і адроджанай дзеля таго, каб «народ наш жыў па-беларуску, радзіў сваіх інтэлігентаў, бліжэй кажучы — шчырых маладабеларусаў, а не палякаў з «Забранай Літвы» і не русакоў «с Западного краю», выразна прасочваецца ў гэтым дасканалым творы.

Драматызм лёсу Беларусі і беларускага народа прыносіў боль і пакуты М. Гарэцкаму, але спадзяванне, што народ здабудзе годную будучыню, ніколі не пакідала яго. Гэта было важнай ідэяй-марай пісьменніка. Сваю мастакоўскую мэту ён бачыў у тым, каб «…паказаць беларусу, у якой пушчы ён блудзіць і дзе ляжыць яму дарога на поле, шырока-далёкае, роднае поле вольнага жыцця»…

Распавядаючы пра выдатны розум і вайсковы спрыт князёў Лугвеневых, М. Гарэцкі даводзіць, што раней слынныя і вартыя людзі былі сынамі і гаспадарамі гэтай зямлі, пра іх добрыя справы пісалі свае і чужыя хронікі. Неаднойчы ў творы М. Гарэцкі падкрэслівае: там, дзе некалі шумела вольная рада магутных і ганарлівых продкаў «нашай белай косці», там, дзе звінеў звон рады і бразгала «гострае шабелле», зараз запусценне. Дэталёва, з выразным сумам аўтара-апавядальніка, прысутнасць якога ў аповесці «Ціхая плынь» прасочваецца выразна як свядомая творчая стратэгія, апісваецца, як паступова ўсё разбураецца, трухлее, гіне. Знакамітае ў мінулым мястэчка забыта шумным светам і «ціха спіць». Мастацкімі сродкамі М. Гарэцкі даводзіць прычыны вымірання краю. Адна з галоўных, — і гэта выразна прачытваецца ў падтэксце, — заключаецца ў тым, што не засталося тут сапраўдных гаспадароў, якія б з гонарам апекаваліся родным краем і сваім народам. Ужываючы былінна-сказавую стылістыку аповеду, аўтар уздымае вострую для таго часу праблему выхавання, фарміравання нацыянальна свядомай грамадскай эліты, блізкай да жыцця народа інтэлігенцыі, сыноў-будзіцеляў і збавіцеляў. Гэта было надзвычай актуальным у той час, калі пісаўся твор.

Выразна гуманістычная, адраджэнцка-асветніцкая канцэптуальнасць аповесці рэалізуецца на ўзроўні аўтарскага светаадчування і ўвасабляецца ў многіх лірыка-іранічных ці філасофска-роздумных пазасюжэтных развагах аўтара-апавядальніка. Вось, напрыклад: «Жыццё, жыццё! Мы ўсе прыходзім на свет хто песняром, хто разьбяром, а хто і тым і сім патроху. Мы ўсе гады прачнавання нашага розуму — рэфарматары нягоднага старога, будаўнікі лепшай сацыяльнасці, славутыя настаўнікі ці добрыя разбойнікі… Але частачаста жыццё нічагусенькі не пакідае нам і робіць жаласнымі старцамі без пары. …Надышлі гады жыццёвага амбарасу і бясконцага дурнога клопату — і знішчылі творчую радасць, растапталі дыямент у пабітым шкле, з паэта зрабілі быдліну».

Разуменне Бацькаўшчыны, радзімы ў творах М. Гарэцкага звычайна звязана з беларускай вёскай, якая, на думку аўтара, асноўная матэрыяльная і духоўная сфера беларуса. «Будучыня адраджэння беларусаў залежыць ад селяніна», — сцвярджаў яшчэ ў 1914 годзе аўтар «Ціхай плыні». За мастацкімі вобразамі і лірыка-філасофскімі абагульненнямі выразна прачытваецца думка Максіма Гарэцкага аб абавязку народнай інтэлігенцыі сплаціць доўг беларускай вёсцы, Бацькаўшчыне. Неабходнасць гэтага глыбока ўсведамлялася пісьменнікаміадраджэнцамі пачатку ХХ стагоддзя — Цёткай, Янкам Купалам, М. Багдановічам, Якубам Коласам, Змітраком Бядулем і іншымі.

Далейшы пакутлівы і драматычны лёс Бацькаўшчыны і яе сыноў М. Гарэцкі прасачыў у наступным, 1919 годзе, прароча паказаўшы антынародную сутнасць бальшавізму ў аповесці «Дзве душы».

Час напісання аповесці «Дзве душы» — 1918—1919 гады. Гэта драматычна складаны і супярэчлівы час, калі вырашаўся лёс Беларусі. Асноўны сюжэт твора — гісторыя Ігната Абдзіраловіча. Гэта яго аўтар надзяліў «дзвюма душамі». Герой М. Гарэцкага жыве ў першыя гады савецкай улады, у імклівую эпоху, якая не дае часу для роздуму: варта ці не прымкнуць да бальшавікоў, што яны зробяць добрага для краіны і для беларусаў, ці дапамогуць беларускаму народу рэалізаваць сваё адвечнае права «людзьмі звацца»… Тая эпоха патрабавала ад чалавека прымаць не толькі хуткае, але і правільнае рашэнне…

Герой, як можа здавацца, занадта доўга не можа вызначыцца ў сваіх грамадскіх ідэалах, і ў гэтай акалічнасці, несумненна, заключаецца важная аўтарская пазіцыя — асабістая стрыманасць М. Гарэцкага ў адносінах да новай улады. І менавіта таму, што герой на раздарожжы, бачыцца ўдумлівае, аб’ектыўнае і праўдзівае адлюстраванне рэчаіснасці пісьменнікам.

Вельмі выразна характарызуецца бальшавіцкі парадак праз душэўныя пакуты малодшага брата Абдзіраловіча — Васіля. Ён далучыўся да бальшавікоў, паверыў іх абяцанням зрабіць лепшым жыццё працоўнага народа. Пануры і змрочны, у глыбокім роздуме ён вяртаецца з вёскі, дзе павінен быў рэквізаваць у сялян збожжа. На пытанне Абдзіраловіча, як сяляне ўспрымаюць гэта, са змрочным гумарам Васіль адказвае: «Як прымаюць? Вот так сабе, як і гдзе: дзе каламі, дзе чым» [1, с. 81]. Выконваючы заданне партыі па харчразвёрстцы, Васіль убачыў канаючую ад нястачы і голаду сялянскую вёску.

Вобразы змагароў за беларушчыну — Ірыны Сакавічанкі, Міколы Канцавога і Міколы Сухавея — пазначаны ледзь прыкметнай аўтарскай сімпатыяй. Аднак, думаецца, пісьменнік у гэтым дыскусійным творы даў права голасу найперш тыповым прадстаўнікам розных ідэалагічных і грамадска-сацыяльных груп. Не дэманструючы свае сімпатыі і меркаванні, ён прадстаўляе магчымасць кожнаму з чытачоў скласці сваё ўражанне пра драматычную эпоху і яе герояў. Тым не менш праз вобразы інтэлігентаў, якія марылі аб сапраўдным адраджэнні Беларусі і не ішлі на кампраміс з новай уладай, М. Гарэцкі выказаў і свае погляды на супярэчлівую сучаснасць і вельмі няпэўную для адраджэння будучыню. Героі-адраджэнцы ўсё ж надзелены аўтарскай спагадай, хоць галоўны герой, Абдзіраловіч, неадназначна ставіцца нават да Ірыны Сакавічанкі, якую раней кахаў, і да яе паплечнікаў па адраджэнцкай дзейнасці Сухавея і Канцавога. Гэтыя людзі Абдзіраловіча і прыцягваюць, i адштурхоўваюць. Абдзіраловіч упэўнены, што неабходна адраджаць Беларусь, ён страшэнна абураны заявай князя Гальшанскага аб адсутнасці на Беларусі класавай барацьбы. Але, разам з тым, яго бянтэжыць і адштурхоўвае «заядласць знаёмых яму адраджэнцаў у выяўленні нацыянальнага пачуцця».

Адраджэнне павінна было ахапіць не толькі беларускае сялянства, што заўсёды было і застаецца вельмі складанай задачай, але і іншыя сацыяльныя слаі. Несумненна, што М. Гарэцкі выказвае сваю пазіцыю і праз Міколу Канцавога, для якога самым балючым было тое, што на Беларусі, апрача бальшавікоў-прышэльцаў, у бальшавізме апынуліся і найгоршыя беларускія людзі, рэнегаты і праціўнікі ўсякага адраджэння. І гэтыя людзі, што пагарджалі роднай беларускай мовай і ўсім нацыянальна беларускім, пачалі кіраваць беларускім сялянствам, усім беларускім народам.

Праз наскрозь супярэчлівыя, драматычныя абліччы сваіх герояў-адраджэнцаў у гэтым творы аўтар ставіць пытанне: што замінае беларускаму адраджэнню, чаму яно не стала асноўнай ідэяй, якая б з’яднала нацыю? І дае адказ на гэтыя пытанні праз сваіх герояў: «селяніну бліжэй і знаямей пытанне аб міру і зямлі, чымся аб беларускім адраджэнню». І бальшавікі скарысталіся гэтым, атрымаўшы падтрымку і перавагу ў сялян, якія вякамі марылі быць гаспадарамі на сваім кавалку зямлі. А потым справа адраджэння паступова ператварылася ў рэальную небяспеку, а ўслед за гэтым ішло «справядлівае» бальшавіцкае пакаранне «ворагу народа», якое, на жаль, не абмінула і аўтара аповесці.

Тым не менш М. Гарэцкі паказаў, што былі ў Беларусі героі, якія ў віхурных рэвалюцыйных падзеях рабілі настойлівыя крокі да нацыянальнага самавызначэння. Праблема быць ці не быць беларусам паўстае і перад былым прапаршчыкам царскага войска Абдзіраловічам. Ён раней асабліва не задумваўся над тым, якой ён нацыянальнасці і што значыць быць беларусам. Але раптам у яго свядомасці адбываецца пераварот, з’явілася, як піша аўтар, нейкая няпэўнасць у самім сабе, незразумеласць, як быць далей, што рабіць, каб не ператварыцца ў звычайную трэску на хвалях бурлівай рэвалюцыйнай ракі. Чым больш разважае Абдзіраловіч сам-насам, тым больш да яго прыходзіць усведамленне, што неабходна нешта рабіць, каб выбрацца з тупіка няпэўнасці, безвыходнасці, нацыянальнай непрыкаянасці. Ён пакутуе ад думкі, што жыццё пражыта не так, многае страчана незваротна, і каб вярнуць хоць часцінку страчанага, трэба пераходзіць да дзеяння. Герой не ведае, што і як рабіць.

Чаго ж плача і дваіцца душа інтэлігента Абдзіраловіча? У большай ступені душэўныя пакуты героя абумоўлены яго ўласнай бяздзейнасцю і няпэўнасцю грамадскіх ідэалаў, бо ён доўга заставаўся пасіўным сузіральнікам у чаканні новага.

Абдзіраловіч — дзіця свайго часу, вельмі складанага і супярэчлівага. Эпоха перад кожным чалавекам ставіць праблему выбару. Няправільна зрабіўшы выбар, чалавек валіцца ў бездань. Відавочна, што Абдзіраловіч бачыць перад сабой праблему нацыянальнага выбару, у ім жыве пачуццё нацыянальнай годнасці. ...Аднак ад свядомай нацыянальнай беларускай палітыкі і ідэалогіі ён яшчэ далёкі, бо не вырашыў, куды і з кім яму ісці.

М. Гарэцкі, як мала хто з яго сучаснікаў, меў грамадзянскую і пісьменніцкую мужнасць сказаць небяспечную на той час праўду аб рэвалюцыі і сутнасці бальшавізму. Гэта датычыцца вобразаў Гарэшкі і Гаршчка — бальшавікоў-прыстасаванцаў, людзей, далёкіх ад грамадскіх інтарэсаў і тым больш інтарэсаў беларускага адраджэння. Несумненна, што менавіта каларытныя вобразы бальшавікоў у гэтым творы сталі сапраўднай прычынай замоўчвання аповесці «Дзве душы» на працягу многіх савецкіх дзесяцігоддзяў.

Аповесць «Дзве душы» і сёння прываблівае ўвагу многіх даследчыкаў, што і зразумела, бо нанава пераасэнсаваць твор, перачытаць яго — значыць яшчэ глыбей спасцігнуць сутнасць творчай задумы аўтара.

Таму твор — па-філасофску заглыблены, ідэалагічна дыскусійны, шматгранны — выклікае жывую цікавасць і сёння, хоць быў напісаны амаль стагоддзе таму.

Аповесць «Дзве душы» застаецца актуальнай і таму, што кожны з сучаснікаў, жывучы ўжо ў ХХI стагоддзі, павінен разам з героямі твора адказаць на пытанне: «Што вы робіце для бацькаўшчыны, для маткі-Беларусі?» Гэтае пытанне праз эпохі М. Гарэцкі адрасуе ўсім беларусам.

Перавага нацыянальнага як часткі агульналюдскога над класава-сацыяльным, трагізм нацыянальнай гісторыі і мастацтва беларусаў знайшлі глыбокае філасофскае асэнсаванне і ў многіх іншых творах мастака слова. Але асабісты лёс пісьменніка-грамадзяніна і мысляра М. Гарэцкага, на жаль, супадаў з крыжовым пакутным шляхам усёй навуковай, патрыятычнай інтэлігенцыі, з цярнёвымі дарогамі беларусаў па гістарычных завулках у пошуку сваёй дарогі да чалавечай супольнасці і нацыянальнай самакаштоўнасці.

Зоя МЕЛЬНІКАВА, доктар філалагічных навук, прафесар