Глабальная дакументалістыка Настассі Мірашнічэнкі

Часам каб пра беларускае кіно гаварылі і глядзелі на радзіме, яму даводзіцца пападарожнічаць па свеце. Дакументальныя фільмы Настассі Мірашнічэнкі — прыклад менавіта такой гісторыі: яны дэбютуюць на прэстыжных замежных фестывалях, знаходзяць фінансаванне ў Еўропе, нават ператвараюцца ў сацыяльныя праекты. Рэжысёр распавяла, дзе знайсці квіток на «Каны дакументалістыкі» і як забяспечыць бліскучай будучыняй дакументальнае кіно.

— Дакументалістыка лічыцца справай нежаночай, чаму вырашылі працаваць менавіта з неігравым кіно?

— Маім першым фільмам было «Скрыжаванне», і я зняла яго ў нейкім сэнсе насуперак. Таму што праца на тэлебачанні — гэта адмысловы фармат, стылістыка, хронаметраж і гэта, бясспрэчна, не дакументалістыка, хоць у нас многія лічаць, што гэтыя паняцці тоесныя. Таму мне вельмі хацелася зрабіць СВАЁ дакументальнае кіно: па-за фарматам і іншымі абмежаваннямі, словам, уласнае выказванне. Ужо тады ў мяне была ўпэўненасць, што дакументалістыка — гэта не проста аповед пра героя, але і спроба зразумець сябе, пазмагацца з сабой і, магчыма, нават змяніць погляд на нейкія рэчы.

— Рэжысура для вас не толькі праца, але і спецыяльнасць. Як лічыце, ці быў каштоўным час, які правялі падчас навучання ў Акадэміі мастацтваў?

— У Акадэміі мастацтваў я вучылася на курсе Гаравога, і гэта не першая мая адукацыя, таму ішла ў рэжысуру свядома: дагэтуль працавала ў прыватных кампаніях і на тэлеканале «МІР» (дзе працую і зараз) рэжысёрам тэлебачання. Я б нават назвала рэжысуру наканаваннем: яшчэ ў дзяцінстве маці казала, што мне трэба быць рэжысёрам, бо я любіла творчасць, іграла ў тэатральнай студыі, але мне лягчэй было з арганізацыйнай яе часткай. У акадэмію я пайшла, таму што ўпэўнена: калі ты знайшоў сваю прафесію, трэба авалодаць не толькі практычнымі навыкамі, але і тэарэтычнай базай. Складана сказаць, ці адчуваецца карысць дыплома Акадэміі мастацтваў, бо ў мяне яшчэ да яго атрымання быў працоўны досвед, але дакладна магу сказаць, што практыка ўсё ж каштоўнейшая за любую тэорыю: трэба набіваць руку, папрацаваць з прафесіяналамі, і гэта нашмат больш эфектыўны спосаб наблізіцца да прафесіі. Тым не менш у акадэміі я пазнаёмілася з выкладчыкамі і калегамі, якія зрабілі пэўны ўнёсак у маё развіццё як рэжысёра.

— Мяркуючы па героях фільмаў, вас цікавяць «маленькія людзі». Чаму?

— Так, «маленькі чалавек» у фокусе, але ён заўсёды ў няпростых жыццёвых абставінах. Мне гэта цікава, таму што менавіта такія людзі нагадваюць пра тое, што невядома як кожны з нас праявіць сябе ў крызіснай сітуацыі. Гэта актуальна, таму што такія сітуацыі здараліся раней і здараюцца зараз, прычым паўсюль! Варта ўзгадаць войны: падчас іх людзі таксама знаходзяцца на шляхах складанага маральнага выбару. Калі рэжысёры бяруць у якасці герояў вядомых людзей — гэта прасцей, бо за імі ёсць бэкграўнд, пэўныя дасягненні, а калі чалавек невядомы, яшчэ і ў складанай сітуацыі, то гэтую прыватную гісторыю можна ўзняць да глабальнага ўзроўню, каб кожны глядач штосьці для сябе з фільма вынес.

— Вашы героі, можна сказаць, з «андэрграўнда». Як вы іх знаходзіце?

— Я сустракаю іх выпадкова! Памятаю, што пра Валерыя Ляшкевіча (бяздомны мастак, герой стужкі «Скрыжаванне». — Аўт.) даведалася ў 2008 годзе — прачытала пра яго ў газеце, тэму для фільма «Дэбют» знайшла таксама ў газетным артыкуле. Вярнулася да гэтых тэм толькі праз 5 гадоў, і цікава, што за гэты час ніхто так і не зняў кіно пра іх! Адметна, што гэтыя тэмы праследавалі мяне ўвесь час: хтосьці распавядаў, ці я бачыла рэпартажы пра іх на тэлебачанні і ў інтэрнэце, аднагрупнік з Гомеля расказаў пра бяздомнага мастака і тэатр у жаночай калоніі. Але гісторыя не такая вясёлкавая: мае героі складана пагаджаліся на здымкі. Напрыклад, Ляшкевіч катэгарычна адмовіўся здымацца ў фільме, але праз некалькі дзён я змагла яго пераканаць: паказала праект дакументальнага фільма, зроблены ў выглядзе буклета з фатаграфіямі і карцінамі мастака. Для яго гэта было ўжо свайго роду прызнаннем, і гэты буклет стаў выратаваннем фільма — мастак убачыў, што здымачную групу цікавіць менавіта ён, а не тыя жыццёвыя абставіны, у якіх ён апынуўся.

— «Скрыжаванне» стала сацыяльным праектам, людзі пасля паказаў пералічвалі на рахунак мастака грошы. Як зрабіць, каб кіно ўплывала на свядомасць гледача і станавілася сапраўдным учынкам?

— Мы не рабілі наўмысна сацыяльны праект. Фільм стаў рэзанансным, бо ў ім закранулі праблему, да якой немагчыма быць абыякавымі. Я таксама не магла застацца ўбаку: калі ёсць магчымасць дапамагчы героям, я гэта раблю, бо яны за час здымак становяцца маімі сябрамі. За той год, калі «Скрыжаванне» ездзіла па фестывалях, мы арганізавалі выстаўку героя ў Нацыянальным мастацкім музеі, і трэба разумець, што гэтай выстаўкі не было б, каб Ляшкевіч сапраўды не быў выдатным мастаком, музей нават узяў тры яго карціны ў сваю калекцыю! Падчас паказаў людзі таксама не заставаліся абыякавымі, пералічвалі грошы, давалі мне жмені манет у розных краінах пасля паказаў, а мы ў сваю чаргу дарылі рэпрадукцыі карцін тым, хто дапамагаў мастаку. За 1,5 года мы сабралі звыш $10 тысяч. Выдатна, што гісторыя гэтага чалавека знайшла такі водгук, цяпер ён можа адчуць стабільнасць, мае апірышча.

— Рэжысёр-дакументаліст павінен заўсёды шукаць падыход да герояў. Як вы наладжваеце кантакт з «акцёрамі»?

— Знайсці кантакт з героямі дапамагае час, і толькі. Дакументальнае кіно павінна фіксаваць рэальнасць, таму ненатуральнасць тут недапушчальная. Я прывучаю іх да сябе першыя некалькі месяцаў здымак: заўсёды гатовая да таго, што для фільма я адтуль не вазьму амаль нічога. Стараюся знаходзіць не проста кантакт, але і сяброўства — такія адносіны не бываюць аднабаковымі і хуткімі, для гэтага трэба адкрывацца адзін перад адным, «адчуваць» эмацыянальна. Спачатку з героямі размаўляю без камеры, таму што павінна зразумець, наколькі людзі мне блізкія. І калі станецца так, што чалавек не мой, кіно не атрымаецца, таму гэта яшчэ і мой спосаб пазбегнуць памылкі. Здымаць дакументалістыку — працэс наогул не хуткі і не лёгкі, напрыклад, фільм «Надыдзе лепшы час» Ханна Полак здымала 14 гадоў! Таму менавіта час выбудоўвае ў дакументалістыцы гісторыю і жыццё ў развіцці, робіць людзей блізкімі, а кіно — глыбокім.

— Галіна Адамовіч распавядала, што пакутуе разам са сваімі героямі… Ці атрымліваецца абстрагавацца ад гісторый вашых герояў?

— У мяне гэта не атрымліваецца наогул! Памятаю свае цяжкія пачуцці пасля здымак «Скрыжавання»: група едзе дамоў, дзе чакаюць сям’я, падушка ды коўдра, дах над галавой, а Валерый застаецца на вакзале ў лепшым выпадку. Магу адзначыць, што «Дэбют» быў яшчэ больш складаны ў маральным плане: скажу шчыра, зараз я наўрад ці ўзялася б за здымкі гэтай стужкі. Да гэтых здымак не ведала, што можна плакаць без слёз. Можа, я прымала ўсё блізка да сэрца, таму што я сама — маці, дачка і жанчына. Тут я суперажывала не аднаму герою, а адзінаццаці жанчынам, у кожнай з якіх — свая драматычная гісторыя. Але казаць пра складанасці дакументальнага кіно як мінімум непрафесійна...

— Вы бралі ўдзел у многіх фестывалях, прэм’ера «Дэбюту» наогул адбылася на фестывалі IDFA у Амстэрдаме, які называюць «Канамі дакументалістыкі». Чаму фестывалі для рэжысёра — неабходнасць?

— IDFA — мара кожнага рэжысёра-дакументаліста, і калі я ў думках задавала сабе пытанне: «Ці атрымаецца ў мяне туды трапіць?», адказ быў: «Напэўна, не»! Наогул, фестываль я разглядаю ў першую чаргу як магчымасць паказаць сваё кіно. Гэта надзённая праблема для дакументалістаў у нашай краіне. У нашых кінатэатрах знайсці паказы неігравога кіно амаль немагчыма, у Еўропе — шырокі пракат і поўныя залы. Праблема ў тым, што ў нас пакуль не зразумелі, наколькі дакументалістыка — глабальная з’ява. Менавіта таму хочацца, каб мы расцілі сваю аўдыторыю. Для беларускіх дакументалістаў заходнія пляцоўкі — магчымасць дыялогу з гледачом, а не толькі ўзнагароды ды прызнанне. Да таго ж вельмі цікава, як людзі з іншым менталітэтам разумеюць тваё кіно і рэагуюць на яго! Фестывалі важныя яшчэ і тым, што гэта лепшы спосаб знайсці падтрымку для наступнага праекта, сувязі для далейшага супрацоўніцтва, абмяняцца досведам з калегамі. На жаль, у Беларусі нідзе не выкладаюць фестывальную стратэгію, таму маладыя кінематаграфісты не вельмі актыўныя ў гэтым плане, яны не ведаюць, як падаць сваё кіно, а галоўнае — куды. Я дам карысную параду: падаваць сваё кіно трэба спачатку на самыя буйныя фестывалі, нічога, калі не атрымаецца трапіць адразу, трэба заўсёды разлічваць на лепшае, а апусціцца ніжэй можна заўсёды.

З наступнымі праектамі я збіраюся падавацца на сусветныя кінафонды: для беларусаў тут няма ніякіх абмежаванняў, але рэжысёра павінны ведаць хоць бы па ўдзеле ў фестывалях — такая інвестыцыя ў будучыню, менавіта таму фестывалі абавязковыя для кожнага кінематаграфіста.

— Пітчынг — для вас не проста слова, але і магчымасць выбудаваць фільму лёс…

 — Так, «Дэбют» удзельнічаў у 5 пітчынгах (выхад на міжнародныя пляцоўкі быў ідэяй беларускага прадзюсара Віктара Лабковіча): у Іспаніі, Літве, Латвіі, Вялікабрытаніі і Грэцыі, і я лічу, што пітчынгі неабходныя, нават калі ў стужкі ўжо вызначаны лёс, таму што на такіх мерапрыемствах можна знайсці патэнцыяльных інвестараў. Менавіта пасля пітчынгаў у праекта з’явіўся міжнародны дыстрыб’ютар (ім стаў адзін з вядучых сусветных дыстрыб’ютараў дакументальнага кіно «Taskovski Films LTD»). Пітчынгі карысныя яшчэ і тым, што аўтар знаёміцца з прадстаўнікамі кінаіндустрыі, якія прапануюць фінансавую і арганізацыйную падтрымку праекту.

— «Дэбют» — адна з самых гучных дакументальных стужак Беларусі, і ёсць шмат меркаванняў аб тым, пра што гэтае кіно…

 — Калі я трапіла ў калонію, зразумела, што гэта звычайнае жаночае асяроддзе: у маіх гераінь ёсць сем’і, яны не закаранелыя злачынкі, а вельмі тонкія асобы, у якіх ёсць патрэба ў ведах, мастацтве, у чымсьці новым, інакш яны б не сталі іграць у тэатры. Ужо тады я ведала, што кіно павінна скончыцца прэм’ерай іх спектакля. Але і калонія, і тэатр былі толькі фонам — кіно «намалявала» калектыўны партрэт жанчыны, яе каштоўнасці, якія мы лічым вельмі банальнымі ў паўсядзённым жыцці, яе думкі пасля таго, калі памылка ўжо здарылася. Але ў мяне не было канкрэтнага ўяўлення аб гісторыі падчас здымак, зразумець цэлую карцінку дапамаглі якраз пітчынгі: менавіта для іх я пачала думаць над структурай, над сюжэтнымі лініямі, шукала розныя акцэнты, фокусы, але вярнулася да той ідэі, якая прыйшла да мяне першай.

Спадзяюся, што «Дэбют» прымусіў маіх гераінь задумацца як мінімум пра цану памылкі, свабоды і сям’і. Мне не хацелася ў гэтым кіно быць маралізатарам ці наглядчыкам, адзінае маё жаданне — каб кіно не прайшло для гераінь і гледачоў бясследна.

— Ці ёсць у нашым кінематаграфічным жыцці рух наперад?

— Рух ёсць, я сказала б, што ў нас пачынаецца «новая хваля». Ведаю некалькіх рэжысёраў, якія ўдзельнічалі ў пітчынгах і атрымалі фінансавую падтрымку ад сур’ёзных фондаў, на «Лістападзе» працуе індустрыяльная пляцоўка, у нас паказваюць міжнароднае дакументальнае кіно, з’яўляюцца новыя фестывалі, людзі падтрымліваюць кінематограф на краўдфандынгавых платформах. Хацелася б, каб дакументальнае кіно больш паказвалі ў кінатэатрах. Яшчэ большае жаданне — каб яго было каму глядзець. Зараз, нават калі выдаткаваць грошы на рэкламу, неверагоднага выніку чакаць не варта. Дарэчы, поспех дакументалістыкі, падобны да еўрапейскага, я бачыла толькі ў Екацярынбургу — там гледачы сочаць за кожным фільмам, у сшытках гэтых людзей можна знайсці аўтографы Аслюка і Адамовіч, ад іх можна пачуць нечаканыя пытанні. Для мяне гэта было анамальнай зонай, якую вельмі хацелася бачыць у Беларусі.

Маргарыта ДЗЯХЦЯР