Вы тут

Аляксей Дудараў: Людзі маюць патрэбу, каб з імі размаўлялі па‐чалавечы


Асобы, зоркі, загадкавыя людзі... Так кажуць пра людзей тэатра, небеспадстаўна: яны навідавоку. Могуць быць прыкладам для кагосьці ці падштурхоўваць да думак пра вартасці і парадоксы жыцця. І часам загадка ў тым, як яны існуюць і чаму прыходзяць у тэатр, асабліва ў наш вельмі рацыянальны час. Пра гэта мы размаўляем са старшынёй Беларускага саюза тэатральных дзеячаў Беларусі драматургам Аляксеем Дударавым:


— Творчая асоба заўсёды існавала сама па сабе, існуе і будзе існаваць. Таму што калі нехта нешта задумвае, выношвае і ўвасабляе, то гэта ўнікальная праца. Той, хто займаецца творчасцю — ці гэта мастак, ці кампазітар, ці рэжысёр, ці акцёр, — стварае творчую з’яву. Так, спектакль ці тэатральныя справа — нібыта справа агульная, але так толькі здаецца. У кожнага артыста будзе свой падыход да ролі, нават калі на яе прызначаны некалькі выканаўцаў. Ён робіць яе так, як адчувае, па начах, можа, не спіць — шукае да яе падыход. Тое ж самае тычыцца драматурга, кампазітара, мастака, што працуюць на спектаклі. А потым, калі ўсе сыходзяцца, пачынаецца агульная справа. І калі адбываецца супадзенне, літаратура, рэжысура, акцёры, кампазітар, мастак і г. д. — усе ідуць у адным кірунку, — гэта цудоўна. Аб’ядноўвае ўсіх рэжысёр у тэатры, таксама як у кіно. Як бы мы ні казалі, што драматургія — першааснова спектакля, але ўсіх збірае рэжысёр, такі, як Таўстаногаў, Яфрэмаў, такі, як Раеўскі…

— Але на спектаклі прыходзяць людзі, потым абмяркоўваюць, як гэта зроблена. Як вы лічыце, ці стаў глядач больш актыўны і дасведчаны?

— Я спектаклі магу глядзець спінай. Мне за гледачом часам назіраць больш цікава, чым за тым, што робіцца на сцэне. Глядач усё сапраўднае ўспрымае і робіцца саўдзельнікам творчасці. А часам бывае так, што, нават не паварочваючыся да сцэны, можна сказаць, што там нічога няма. Такіх прыкладаў цяпер болей. А раней не было: дурату засякалі. Магу паўтарыць, што андэрсанаўскіх хлопчыкаў на нас не хапае. Таму што той сказаў праўду і яму было ўсё роўна, што пра яго падумаюць. Калі б тэатры слухалі такіх хлопчыкаў, мы б з большым задавальненнем хадзілі б на спектаклі…

— Але ж у нас перыядычна можна пачуць, што ў тым спектаклі нічога няма…

— Абавязкова знойдзецца нехта, хто скажа, што гэта новая мастацкая мова. Мастацкая мова толькі адна: яна ці ёсць, ці няма. А што значыць старая мова? Гэта Моцарт, Пушкін, Купала, Колас?..

Насамрэч я не супраць эксперыментаў. Я за тое, каб і новая драматургія прыходзіла, але каб дамінантай нічога не рабілася. У тэатры заўсёды былі кансерватары і акадэмісты, але і эксперыменты пры гэтым ствараліся. Ніхто не скажа, што 1960-я гады для мастацтва былі авангардныя. А, тым не менш, «Тэатр на Таганцы» быў. Я лічыў, што мая драматургія не для «Таганкі», але там паставілі п’есу «Не пакідай мяне». А цяпер нібыта дамінанта — авангард. Павінна існаваць і тое, і гэта. Пра адно ўсё будзе зразумела. Пра другое — з’явіцца той, хто скажа: «У гэтым нешта ёсць». І вось тут для мяне, напрыклад, не зразумела: што значыць «нешта»? Можна сказаць: у гэтым ёсць сэнс. У гэтым ёсць духоўнасць. У гэтым ёсць Бог. У гэтым — стаўленне да маці, да жанчыны… А калі «нешта ёсць» — гэта першая прыкмета, што нічога няма. Я так лічу.

 — Калі казаць пра традыцыю, то яна задаецца найперш драматургічным матэрыялам — творам, які бярэцца за аснову, каб штосьці сказаць.

— Цяпер, на вялікі жаль, бярэцца за аснову не твор. Вырашае той, у каго ёсць допуск да сцэны, да сродкаў. Таму бярэцца тое, што, можа, Чэхаву, Пушкіну, Макаёнку і ў страшным сне не магло прысніцца. Але можна ўзяць і сказаць: «Я гэта бачу па-свойму». Ёсць аснова, і калі ўзяў п’есу ці кінасцэнарый, стаў літаратуру, напісаную для тэатра ці для кіно. І тады, калі ты гэта будзеш рабіць з сэрцам, з душой, усё атрымаецца. І тады лаўраў будзе крыху больш, чым літаратару-аўтару. Таму што гаспадар у тэатры ўсё ж рэжысёр. А то можна пачуць: п’еса дрэнная… А чаго тады яе трэба было браць? А калі класіку бяруць, то могуць перакруціць цалкам і сказаць: «Я так бачу...»

— Рэжысёр жа можа выбіраць матэрыял для пастаноўкі?

— Гэта не матэрыял для пастаноўкі, гэта спроба самавыявіцца… Я быў старшынёй журы ў Бабруйску. Заўважыў: там, дзе самавыяўляюцца, глядач сядзеў з халодным носам. А дзе сапраўды адчувалася, што драматург і рэжысёр прыклалі сваё сэрца, сваю душу, сваё бачанне — няважна, згодны я ці спрачаюся з гэтым, — зала заціхала і не дыхала. Кажуць: трэба весці гледача за сабой, маўляў, ён не разумее, а нас нехта пацалаваў у патыліцу. Але спачатку задумайся: хто цябе пацалаваў і ці маеш права некага некуды клікаць? Было некалькі спектакляў, з якіх я ціха сыходзіў: нецікава. Я нічога не разумею? Добра. Але тады і зала нічога не разумела.

— У тэатра ёсць задача: гаварыць з намі пра нас, пра тое, што баліць...

— Адзін мой калега казаў: «Патлумач, што баліць, я напішу». Пасля гэтага можна ставіць кропку. Калі чалавеку баліць, трэба, каб спачатку гэта забалела таму, хто стварае першааснову для спектакля. У мяне адчуванне, што нам ужо абрыдла гэтая песня: жыцця няма, усюды баліць, перспектывы няма… Мы тое-сёе забылі. 1980-я гады тым і славіліся, што мы — я сябе адношу да той новай хвалі — казалі, што без веры, без унутранай волі жыць нельга. Але сапраўдная свабода — вельмі цяжкі крыж і адказнасць перад сабой. Страшнейшага цэнзара, чым Чэхаў сам для сябе, не магла прыдумаць царская ахранка. Ён сам не дапускаў таго, што разбурае душу чалавека: калі пацалунак на сцэне, то гэта значыць, што без гэтага немагчыма. А цяпер, калі актрысу на сцэне не распрануў, — нібыта і не рэжысёр… Гэта не пра тое, што нам баліць… Гэта пра тое, што цяпер адбываецца ў сусветным тэатры. Але захапляліся яны славянскімі школай і майстэрствам акцёра і рэжысурай, і глыбінёй.

Мяне некалі запыталі, што я шаную больш: мінулы час ці цяперашні? Адказаў, што мінулы, але не таму, што я тады быў малады і прыгожы, а цяпер проста малады. Я сказаў, што раней стваралі мастацтва, а цяпер — прадукцыю. Твор мастацтва можа мець шумны поспех, ён не павінен быць сумны. Тэатр усё ж не царква, а спектакль — не літургія. Ён павінен зацікаўліваць, клікаць. Знаходзіць свайго гледача, каб ён цябе разумеў, за табой ішоў. Але адлегласць павінна быць.

— Цяпер гледача зачапіць не так проста, таму, магчыма, практыкуюцца больш сучасныя сродкі ўцягвання ў дзею?

— Калі я на фестывалі ў Бабруйску глядзеў спектаклі паводле Юліі Чарняўскай і Дзмітрыя Багаслаўскага, адчуў сябе ў тэатры. Як толькі ты адчуў сябе ў тэатры — вось гэта лепшы крытэрый. Нехта можа абвясціць, што ён робіць авангард. Вось гэтага я не разумею: таму што авангард — тое, што наперадзе. Каб абвясціць, што ты наперадзе, трэба мець вялікую смеласць...

Даўным-даўно я глядзеў заходні спектакль з Кірылам Лаўровым. Пасля заканчэння ў яго пачалі пытацца пра адчуванні. Ён сказаў: «Не спадабалася...» — «Кірыл Юр’евіч, вы адсталі...» — «Я адстаў, але даганяць будзеце вы». Геніяльна. Я гэта перыядычна цытую для самога сябе. Здаецца, ніхто з класікаў не лічыў сябе ў авангардзе. Яны проста размаўлялі з людзьмі: і Талстой, і Астроўскі, і Купала... А яны былі геніяльнымі творцамі.

— Якія, на ваш погляд, крэтэрыі разумення, што добрае, а што кепскае ў тэатры?

— Бяру на сябе смеласць параіць, але кажу ад самога сябе: бяры Біблію, адкрывай і чытай. І рухайся ў гэтым кірунку: да дасканаласці чалавека. Талстой хоць і быў адлучаны ад царквы, але хацеў дабра, каб людзі жылі па-людску. Класікі нейкія рэчы адчувалі, нават калі лічыліся атэістамі: усё адно клікалі нас, грэшных, да святла, да веры, да любові.

Мастацтва мае сілу ўзняць, каб душа чалавека лунала. А яна ёсць у кожнага, нават у самага вялікага авангардыста. У людзей ёсць патрэба, каб з імі размаўлялі па-чалавечы. Гэта не перашыбеш, гэта не перажывеш. Таму што душу можна сапсаваць, але немагчыма забіць: яна неўміручая.

— Немагчыма забіць і жаданне жыць тэатрам. Што сёння прыводзіць людзей у тэатральныя прафесіі?

— Я кажу, што быць творцам — гэта не прафесія, гэта дыягназ. І калі ты можаш вылечыцца ад яго, лепш вылечыся. Талстой казаў: можаш не пісаць — не пішы. Дык вось калі можаш не быць артыстам — не будзь, калі можаш не быць пісьменнікам ці мастаком — не будзь. Трэба дадаць: калі ў цябе атрымаецца… Не атрымаецца ў таго, хто закліканы на гэтую дзейнасць. Як Акуджава спяваў: «Так природа захотела, почему — не наше дело...»

— Ёсць вялікае кола людзей, якія завуцца творчай тэатральнай супольнасцю. Ці вялікае зараз кола тых, каго аб’ядноўвае Беларускі саюз тэатральных дзеячаў?

— У нас каля 1000 сяброў. Мы аб’ядноўваем тых, хто хоча быць у гэтай сям’і, хто зацікаўлены, каб мы супольна маглі адзін аднаму дапамагаць. На з’едзе, які прайшоў летась, я адзначаў, што трэба адыходзіць ад глабальнасці, маўляў, саюз навучае і вызначае, робіць тое і гэта. Як запісана ў статуце, наша справа — ствараць спрыяльныя ўмовы для творчай дзейнасці тых, хто прысвяціў сваё жыццё тэатру.

— Што значыць «спрыяльныя ўмовы» і як іх ствараць?

— Гэта магчымасць прыйсці і сказаць: «Мне патрэбна дапамога». Вядома, гаворка не пра тое, што ў кагосьці няма звання, а саюз павінен дапамагаць у гэтым. Не дапаможа. Таму што званне — дзяржаўная ўзнагарода. Калі запытаюцца нашай думкі, яе выкажа наш калегіяльны орган — рада. Што і раней было, і будзе далей. Не зможа саюз кватэру ні даць, ні пабудаваць. Але можа звярнуць увагу на тое, дзе і як жыве чалавек, які багата зрабіў для тэатра. Саюз тэатральных дзеячаў — добраахвотная арганізацыя, грамадская, адна з больш чым дзвюх з паловай тысяч у Беларусі.

Саюз не можа дапамагчы напісаць п’есу, паставіць спектакль, прызначыць кагосьці на ролю. Якім чынам мы можам паўплываць на тэатральны працэс? Выказаць сваю думку, напрыклад, на суіснаванне той жа традыцыі ці авангардных з’яў. Але нехта можа быць з ёю і не згодны.

Саюз не будзе і не абяцае нічога асаблівага. Але ёсць тое, што робіць нас усіх блізкімі: мы адной крыві. І аднаго дыягназу. Мы адзін аднаму павінны дапамагаць, чым можам, і трымацца адзін аднаго. Мы лепш за іншых адзін аднаго можам зразумець. Як і тое, чаму кожны з нас прыйшоў у гэтыя прафесіі: не толькі дзеля заробку. Таму што ёсць яшчэ і апладысменты, іх немагчыма адмяніць. А яны шмат чаго вартыя.

— Як бы вы вызначылі, у якім стане сёння знаходзіцца беларускі тэатр?

— Усё лепшае ў яго наперадзе. Некалі казалі, што ўсё лепшае адбываецца менавіта цяпер. Прыгадайце спектаклі з Ржэцкай, з Макаравай, Тарасавым... У мяне былі «Радавыя» — дзяржаўная прэмія СССР. Ці кожная савецкая рэспубліка атрымлівала такія прэміі? Ці кожная рэспубліка магла ганарыцца такімі асобамі, як Макаёнак, Раеўскі, Герлаван?.. Ёсць з каго браць прыклад. Трэба не звяргаць, а працягваць зробленае тымі, ад каго некалі зала замірала. Працягваць іх справу, рухацца ў тым кірунку, удасканальваючы яго. А не тое, каб «до основанья, а затем...». Бо жыццё паказвае: хто быў нічым, той нічым і застаецца.

— Ці будзе магчымасць у цяперашняй моладзі дасягнуць такой ступені павагі, як некалі была ў Тарасава, Макаравай, Станюты?..

— Станюта рабіла сябе сама, таксама яе рабіў тэатр і Міністэрства культуры. Але самае галоўнае — яе рабіла грамадства. Для грамадства творчасць была каштоўная. Калі грамадства адчуе, што ёсць каштоўнасці і творчыя таксама, яно прыйдзе да таго, каб заўважыць сучасных Макаравых, Станют, Раеўскіх.

— Што вам асабіста цікава ў тэатры?

— Працытую Янку Брыля, які выказаўся ў адносінах да маёй творчасці: сардэчная павага да чалавека. Калі гэтая павага ёсць, тады будзе і перспектыва.

Ларыса ЦІМОШЫК

Выбар рэдакцыі

Грамадства

Час клопату садаводаў: на якія сарты пладовых і ягадных культур варта звярнуць увагу?

Час клопату садаводаў: на якія сарты пладовых і ягадных культур варта звярнуць увагу?

Выбар саджанца для садавода — той момант, значнасць якога складана пераацаніць.

Культура

Чым сёлета будзе здзіўляць наведвальнікаў «Славянскі базар у Віцебску»?

Чым сёлета будзе здзіўляць наведвальнікаў «Славянскі базар у Віцебску»?

Канцэрт для дзяцей і моладзі, пластычны спектакль Ягора Дружыніна і «Рок-панарама».