Вы тут

Распад СССР


8 снежня 1991 года ва ўрадавым санаторыі "Віскулі" ў Белавежскай пушчы была падпісана дамова аб стварэнні Садружнасці Незалежных Дзяржаў і ліквідацыі СССР.

Восьмага снежня 1991 г. быў звычайнай нядзеляй. Працоўны тыдзень не абяцаў нічога новага, хоць здзівіць нас было ўжо цяжка — паспелі прывыкнуць да свайго роду "эпахальных навін". Мы ўсе чакалі ад палітычных лідараў, што яны нарэшце прымуць лёсавызначальнае, правільнае рашэнне і наступіць хоць нейкая пэўнасць. Ніхто з нас не меркаваў, што час паміж 8 і 25 снежня — днём падпісання Белавежскіх пагадненняў і заявы савецкага прэзідэнта Міхаіла Гарбачова аб сваёй адстаўцы — быў, па сутнасці, развітаннем з эпохай. Для цэлага пакалення жыццё падзялілася на «да» і «пасля» СССР.

Пра тое, што папярэднічала распаду краіны — у гутарцы на «Пятым паверсе» з доктарам гістарычных навук, прафесарам, старшынёй Пастаяннай камісіі Нацыянальнага сходу Рэспублікі Беларусь, членам-карэспандэнтам Нацыянальнай Акадэміі навук Рэспублікі Беларусь Ігарам Марзалюком.


— Ігар Аляксандравіч, у красавіку мінулага года сваё 90-годдзе адзначыў адзін з самых рафінаваных і адукаваных кіраўнікоў СССР, шматгадовы пасол СССР у ФРГ, сакратар ЦК КПСС па міжнародных пытаннях Валянцін Міхайлавіч Фалін. Яго юбілейнай даце было прысвечана нямала эфірнага часу. Але, па сутнасці, тэма была адна — прычыны распаду Савецкага Саюза. На яго думку, развалу папярэднічаў фінансава-эканамічны крызіс, які пачаўся ў СССР у 1972 годзе. Вы згодны?

— Я не магу браць пад сумненне словы чалавека, які прапрацаваў у вышэйшых органах савецкай улады ад Сталіна да Гарбачова. Ён адзіны з палітыкаў, якія жывуць цяпер, той плеяды, і яго меркаванне гранічна важкае. Хоць на мой погляд, пачатак крызісу можна аднесці да яшчэ больш ранняй даты — да 1962 года. Навачаркаская трагедыя выразна паказала, што з эканомікай не ўсё добра. У той жа час стала зразумела, што настрой у савецкім грамадстве моцна змяніўся. Пра тыя падзеі прэса і тэлебачанне не казалі ні слова, але чуткі распаўзліся па ўсёй краіне. Павышэнне коштаў на прадукты харчавання выклікала тое, чаго ўлада ніяк не чакала — публічнага і масавага выступу людзей. Рабочыя электравозабудаўнічага завода (НЭВЗ) выйшлі на вуліцу з просьбай патлумачыць, што адбываецца і чаму. Рэгулярныя вайсковыя падраздзяленні, якія былі выкліканы неяк змякчыць сітуацыю, унеслі яшчэ большую сумятню — салдаты сталі братацца з дэманстрантамі. І тады выклікалі ўнутраныя войскі, якія жорстка задушылі выступленне. Было забіта 26 чалавек, яшчэ 87 атрымалі раненні. Семярым з «завадатараў» былі вынесеныя смяротныя прысуды, яны былі расстраляныя, астатнія атрымалі доўгія тэрміны пазбаўлення волі.

Бацька «адлігі» Мікіта Хрушчоў адным махам згарнуў тое, што было зроблена ім за дзесяць гадоў знаходжання ва ўладзе. Пазней яго пераемнікі спынялі любыя эканамічныя пачынанні, ледзь толькі гаворка заходзіла пра павышэнне коштаў.

Ніякія эканамічныя аргументы на ўладу не дзейнічалі, унутраны страх перад рэальнымі рэформамі быў мацнейшы за здаровы сэнс. Аднак падзеі «Пражскай вясны» ў 1968 годзе, выступленні рабочых у Польшчы ў 1970-м, 1976-м і 1980-м гадах сведчылі пра тое, што сацыялістычная эканоміка не можа быць статычнай, ёй патрэбныя змены.

 

— І, тым не менш, Еўропа справілася з моладзевымі пратэстнымі рухамі і эканамічнымі выклікамі, а Савецкі Саюз так і не адважыўся на сур'ёзныя рэформы. Чаму?

— Гэта не зусім так. Разуменне неабходнасці эканамічных рэформаў было заўсёды. У 1965 годзе «касыгінская рэформа» ўперлася ў сцяну догмату ідэалогіі і савецкай бюракратыі. Па сваёй сутнасці гэта было тое, што з часам зрабіў Дэн Сяапін ў Кітаі. У 1979 годзе была створана камісія па эканамічнай рэформе пад кіраўніцтвам акадэміка Уладзіміра Кірыліна. Экспертамі быў падрыхтаваны даклад, які пачынаўся так: «магчымасці для ўключэння ў вытворчасць новай працоўнай сілы, што было крыніцай росту многія дзесяцігоддзі за кошт выхадцаў з вёсак, вычарпаныя». Прынцыповым у гэтым дакуменце было прызнанне факту аб поўнай разбалансаванасці спажывецкага рынку: «цяжка назваць такую ​​таварную групу, на тавары якой попыт задавальняўся б цалкам... Згодна з папярэднімі ацэнкамі, у 1970 г. 20 адсоткаў, а ў 1978 г. — ужо 53 адсоткі прыросту зберажэнняў утварылася ў выніку незадаволенага попыту... Грашовыя даходы працоўных сістэматычна абганялі павелічэнне агульнага аб'ёму тавараабароту і платных паслуг». Пра рынак размова не ішла, але вельмі асцярожна было ўказана на неабходнасць пашырыць сферу платных паслуг, напрыклад, у ахове здароўя і «павысіць унёсак насельніцтва ў вырашэнне жыллёвай праблемы». Але для гэтага трэба было спыніць мілітарызацыю эканомікі і замяніць кадры. І тое, і другое было ўзаемазвязана і невыканальна.

Рашэнне аб правядзенні рэформ павінна была прыняць старая эліта, а гэта азначала для яе самаліквідацыю.

— Мы з Вамі ўжо казалі, што калі вызначыць перыяд, які выклікае настальгію аб савецкім мінулым, то гэта сямідзясятыя гады мінулага стагоддзя. Ці было гэта на самай справе «залатым часам» у СССР?

— Давайце прызнаем, гэта быў час, калі ўлада вельмі трапятліва ставілася да насельніцтва і грамадства ў цэлым. І яно адказвала ўзаемнасцю: з 1969 па 1977 год у краіне не было ніводнага выпадку масавых беспарадкаў, калі ўладам прыйшлося б звяртацца да гвалту. Для параўнання: у гады праўлення Хрушчова было зафіксавана 11 выпадкаў масавых беспарадкаў, у васьмі з іх ўлады ўжывалі зброю.

Гэта быў час унутранага камфорту і схаваных супярэчнасцяў. Людзі на самай справе любілі Леаніда Ільіча, хоць і складалі пра яго анекдоты.

У 1971 годзе ў канцы мая амерыканскі прэзідэнт Рычард Ніксан упершыню наведаў СССР. Гэта быў другі візіт амерыканскага лідара пасля наведвання Рузвельтам Ялты ў 1945 годзе. Ніксан наведаў і Мінск, пабываў у Хатыні, быў узрушаны і збянтэжаны. А роўна праз год з невялікім у кастрычніку 1973-го пачалася вайна «Суднага дня». У сусветнай палітыцы з'явілася новая зброя — нафта. Гэта былі вельмі трывожныя дні: міністр абароны СССР маршал Андрэй Грэчка патрабаваў адправіць савецкія войскі ў Егіпет. Грэчка і начальнік Генштаба (у той час генерал арміі, а пасля Маршал Савецкага Саюза Віктар Кулікоў — Аўт.) хацелі дазволіць выкарыстанне ракеты Р-17 для ўдараў па Тэль-Авіву і падрыхтавалі праект тэлеграмы з гэтай нагоды. Міністр замежных спраў Андрэй Грамыка загадаў затрымаць яе адпраўку.

У кангрэсе ЗША да гэтага часу лічаць, што верагоднасць трэцяй сусветнай вайны была блізкая як ніколі і аддаюць належнае палітычнай мужнасці Леаніда Ільіча Брэжнева. Пра гэта піша ў сваіх мемуарах «Трыццаць гадоў на Старой плошчы» вельмі дасведчаны партыйны работнік таго часу Карэн Брутэнц.

— На думку Леаніда Брэжнева, асноўнай і абавязковай умовай рэформаў у краіне заставалася стабілізацыя знешніх фактараў. Разрадка была неабходнай умовай дэмілітарызацыі, і гэта ён разумеў. Заключны пакт па бяспецы і супрацоўніцтву ў Еўропе, падпісаны ў канцы ліпеня — пачатку жніўня 1975 года ў Хельсінкі, быў вянком знешнепалітычнай кар'еры савецкага лідара.

— Гэтая падзея не мае аналагаў у сусветнай гісторыі. Яго падрыхтоўка пачалася ў 1965 годзе і вялася ў вельмі цяжкіх умовах. Пагадненне падпісалі 35 кіраўнікоў дзяржаў, асноўныя гульцы ў сусветнай палітыцы пераследвалі свае вельмі няпростыя інтарэсы. Але ўвод савецкіх войскаў у Афганістан звёў практычна да нуля ўсе надзеі і рашэнні Хельсінскага пагаднення. Верх ўзяло звыклае супрацьстаянне, знешняя палітыка замяніла сабой унутраную. СССР пайшоў на повадзе ў ЗША. Як сказаў пра знешнюю палітыку таго часу згаданы намі Валянцін Фалін: «Мы абслугоўвалі чужую стратэгію». У міжнароднай палітыцы адбыўся сістэмны збой.

— Шмат у каго з расійскіх экспертаў ёсць меркаванне, што першапачатковая задумка перабудовы была ў Юрыя Андропава, а не Міхаіла Гарбачова. На Ваш погляд, што ўяўляў сабой СССР таго часу, і ці была альтэрнатыва гарбачоўскім рэформам?

— Альтэрнатыва рэформам заўсёды ёсць, асабліва тады, калі ўсё ўжо ў мінулым. Калі ўсё атрымалася, вы вялікі рэфарматар, калі не — вас праклінаюць пры жыцці, вы віноўнік усіх бед. З якімі праблемамі прыняў краіну Юрый Андропаў, а затым праз адны рукі Міхаіл Гарбачоў? З поўнай асіметрыяй улады і інфармацыйнай зачыненасцю, з маналітным і згуртаваным бюракратычным класам, які выконвае ўсе знешнія атрыбуты, але жыве па сваіх законах. І гаворка ідзе не пра апарат ЦК КПСС, ён у той час быў не шматлікім, усяго каля двух тысяч чалавек. Што такое асіметрыя ўлады? Гэта калі за адну і тую жа правіннасць у Беларусі выключалі з КПСС і звальнялі з працы, а ў паўднёвых рэгіёнах краіны рабілі толькі невялікае выкліканне. Зноў жа вяртаю вас да леташняга юбілею Валянціна Фаліна. Ён распавядаў, як падчас паездкі з Брэжневым па поўдні краіны на прыпынках да генсека запрашаліся кіраўнікі КДБ рэгіёнаў, яны і дакладвалі яму, што днём улада савецкая, а з вечара мясцовая.

Інфармацыйная закрытасць не дазваляла ацаніць рэальны стан спраў у краіне. Для эканамічнага аналізу ўжо пры Гарбачове, ён сам у гэтым прызнаваўся, даводзілася выкарыстоўваць дадзеныя амерыканцаў аб стане савецкай эканомікі.

— Памятаецца, на адным з Пленумаў ЦК КПСС Гарбачоў з прыкрасцю казаў пра тое, што па статыстыцы вытворчасць тавараў расце, а ў крамах нічога няма.

— Характэрнай рысай краін, багатых прыроднымі рэсурсамі, з'яўляецца недастатковая ўвага да развіцця адукацыі. У СССР да адукацыі ставіліся як раз з вялікай увагай, але ў рэальным жыцці яе каштоўнасць многімі ў грамадстве ставілася пад сумненне. Не рэдкія былі выпадкі, калі людзі, якія атрымалі вышэйшую адукацыю, ішлі працаваць рабочымі, таму што заробак быў большы і падаваліся розныя сацыяльныя льготы.

Для многіх псіхалагічна зневажальнай была сітуацыя перавернутай сацыяльнай піраміды — рэальнай элітай на побытавым узроўні былі малаадукаваныя прадстаўнікі гандлю і сферы паслуг, якія вызначаюць доступ да размеркавання дэфіцытных тавараў.

Алкагалізацыя насельніцтва з пачатку 60-х гадоў мінулага стагоддзя прывяла да стагнацыі, а затым да зніжэння сярэдняй працягласці жыцця мужчынскага насельніцтва. Характэрнае для вёскі эпізадычнае ўжыванне алкаголю набыло паўсядзённы характар. Рысай гарадской культуры сталі шматлюдныя застоллі са скандаламі і бойкамі. Доля алкаголю, які спажываецца ў сацыяльна кантраляваных месцах (кафэ, рэстаранах, закусачных) у 1984 годзе складала толькі 5,5 адсоткаў, тады як у краінах Еўропы гэты паказчык быў на ўзроўні 50—70 адсоткаў. Краіна відавочна співаецца. Прадукцыйнасць працы была па-за ўсякай крытыкай.

На Пленуме ЦК КПСС 16 чэрвеня 1986 года Гарбачоў агучыў: «Кожная адзінка прыросту нацыянальнага даходу, прамысловай і сельскагаспадарчай прадукцыі ў існуючых умовах патрабуе ад нас больш рэсурсаў. У цяперашні час толькі ў прамысловасці налічваецца каля 700 тысяч незанятых працоўных месцаў. І гэта практычна пры аднасменнай працы абсталявання. Пры выхадзе на каэфіцыент зменнасці 1,7 лік пустуючых працоўных месцаў у прамысловасці перавысіць 4 мільёны. На іх стварэнне выдаткаваны дзясяткі мільярдаў рублёў».

На ўзроўні інтуіцыі, з пункту гледжання свайго жыццёвага досведу, палітычная рэформа Гарбачова выглядала вымушанай. Аднак тая эліта, якая прывяла яго да ўлады, была ментальна не гатовая да правядзення эканамічных рэформаў. Трэба было адкрыць сацыяльныя ліфты для новых людзей, што пачаў рабіць Юрый Андропаў, але па аб'ектыўных прычынах зрабіць гэтага не паспеў. Адзін з самых тонкіх расійскіх палітолагаў, спецыяліст па тэорыі эліт, а гэта тэма вельмі няўдзячная і вельмі небяспечная, Вольга Крыштаноўская ў адным з інтэрв'ю сказала: «Калі няма ліфта, хоць бы эскалатар трэба зрабіць. Калі няма эскалатара, то тэрмінова трэба нешта рабіць, таму што сапраўды я гэтую групу маладых людзей называю «пазадарожнікі», якія проста боўтаюцца ў сацыяльнай прасторы». Гарбачоў шукаў гэтых «пазадарожнікаў», але знайсці іх так і не змог, хоць яны былі побач. Шмат гадоў пасля, на пытанне былога намесніка старшыні Цэнтрабанка Расіі Сяргея Аляксашанкі, чаму ён не паверыў тады маладым, ён шчыра адказаў, што не змог.

Тонкі і дасведчаны знаўца партыйнага апарата, сам ён быў па сваёй прыродзе закладнікам тых звычак і той традыцыйнай культуры, якая яго сфарміравала. Праводзячы лінію на дэмакратызацыю ў партыі і краіне, ён абапіраўся на самай справе не на шырокія пласты насельніцтва, а на адсутнасць дэмакратыі ў вышэйшых органах партыі. Члены ЦК, вышэйшыя чыны партыйнага і савецкага апарата не дапускалі і думкі пра тое, што з генеральным сакратаром можна спрачацца. А калі яны зразумелі, куды прывёў іх генеральны сакратар, было ўжо позна, яны разам са сваім лідарам, якога пракліналі на ўсе лады, па сутнасці, сталі статыстамі палітычнага працэсу ў краіне, і ўжо ні на што паўплываць не маглі.

— І ўсё гэта на фоне працяглай вайны ў Афганістане, рэзкага падзення коштаў на сусветным рынку і аварыі на Чарнобыльскай АЭС. Як Вы думаеце, ці разумеў Міхаіл Сяргеевіч Гарбачоў, да чаго гэта можа прывесці?

— Думаю, што не. Рубежным для ўсёй краіны стаў Першы з'езд народных дэпутатаў СССР, які сабраўся ў маі 1989 года. З мадэратара палітычнага працэсу Гарбачоў ператварыўся ў яго назіральніка. Логіка незваротных змен набірала свае абароты. Уся краіна два тыдні, кінуўшы ўсё, села каля экранаў тэлебачання. Мы, нарэшце, зразумелі, хто з прыкрасцю, а хто і з радасцю, якія ўсё ж мы розныя.

Лёс усіх рэфарматараў у гісторыі Расіі незайздросны. Былыя паплечнікі праклялі яго за страчаную ўладу, а насельніцтва за тое, што даў свабоду, але не патлумачыў, навошта яна і як ёю карыстацца. Акадэмік Аляксандр Некіпелаў неяк заўважыў: «Ці варта здзіўляцца, што Гарбачоў усё яшчэ застаецца ў вачах многіх суайчыннікаў галоўным адмоўным героем ўсяго перыяду трансфармацыі нашага грамадства. Ён вінаваты ва ўсім, нават у тым, што выпусціў нас на свабоду. У сутнасці, на ім сканцэнтравалася ўся наша прыкрасць на саміх сябе за бесталкова выкарыстаны гістарычны шанец».

Гутарыў Ігар КАЗЛОЎ

Партнёр праекта «Пяты паверх»ААТ «Баранавіцкі малочны камбінат».

Выбар рэдакцыі

Грамадства

Час клопату садаводаў: на якія сарты пладовых і ягадных культур варта звярнуць увагу?

Час клопату садаводаў: на якія сарты пладовых і ягадных культур варта звярнуць увагу?

Выбар саджанца для садавода — той момант, значнасць якога складана пераацаніць.

Культура

Чым сёлета будзе здзіўляць наведвальнікаў «Славянскі базар у Віцебску»?

Чым сёлета будзе здзіўляць наведвальнікаў «Славянскі базар у Віцебску»?

Канцэрт для дзяцей і моладзі, пластычны спектакль Ягора Дружыніна і «Рок-панарама».