Яўген Мартыновіч. Пяць малюнкаў з жыцця маленькага чалавека

Жанр, у якім спрабуе свае сілы Яўген Мартыновіч, можна назваць модным сёння тэрмінам «нон-фікшн». Жанр далёка не новы для беларускай літаратуры — варта згадаць хоць бы творчую спадчыну Максіма Гарэцкага ці Змітрака Бядулі, тое, што яны самі называлі абразкамі, нататкамі, запіскамі, імпрэсіямі. Ну і, вядома, як тут не ўспомніць Янку Брыля — яго лірычныя мініяцюры, з якіх можна скласці аб'ёмны шматтомнік.

Думаецца, менавіта брылёўская кароткая лірычная проза найбольш блізкая Яўгену Мартыновічу (мяркую не столькі нават па прапанаваных «Звяздзе» «Пяці малюнках», а ўвогуле па ўсім тым надрукаваным Яўгенам, што ўдалося вылавіць у сеціве). Блізкая сваёй знешняй прастатой, якая абапіраецца на ўласныя развагі, назіранні ды ўспаміны. Але якая насамрэч патрабуе філіграннай працы над кожным сказам, чаго і хочацца пажадаць маладому аўтару.

Алесь Бадак

Маленькі чалавек прыходзіць у гэты свет...

Нярэдка ў дзяцінстве дарослыя як быццам «выключаюцца» з твайго жыцця і перастаюць цябе разумець і чуць. Ты — «маленькі чалавечак», які мала што разумее ў іх такім цяжкім і асэнсаваным жыцці. На іх «вісіць» так шмат самых розных абавязкаў і спраў, што гэта адбіваецца нават на хадзе (з кожным годам іх спіны ўсё больш і больш гнуцца ад «невыноснага цяжару быцця» і няйздзейсненых мараў). А тут яшчэ трэба нешта адказваць гэтаму маленькаму чалавечку.

«Потым, не перашкаджай!..»

«Не задавай дурных пытанняў!..»

«Як жа ты надакучыў!..»

«Няма на цябе больш моцы!..»

«Ідзі лепш спытай у бабулі!..»

«Ты яшчэ гэтага не разумееш!..»

«Так добрыя дзеці сябе не паводзяць!»...

(Можаце самі працягнуць гэты спіс.)

І маленькі чалавечак становіцца яшчэ меншым, сціскаецца ў незаўважную кропку, каб нават ніхто і не ведаў, што такі ўвогуле ёсць на гэтай зямлі.

Спачатку маленькі чалавечак пратэстуе.

«Ну як жа так! Я ёсць! Чуеце, я ёсць!»

І прыцягвае ўвагу ўсімі магчымымі сродкамі: тупаценнем, «незразумелымі» капрызамі і крыкам, а потым самым апошнім аргументам — слязьмі.

Але і гэты «аргумент» з часам перастае дзейнічаць, ператвараючыся ў штодзённы звыклы фон, які перашкаджае толькі суседзям.

«Ну нічога, паплача і перастане».

«Хутка перарасце».

«Гэта ў яго (яе) — патрэбнае падкрэсліць — такі ўзрост. Што вы хочаце — крызіс (трох, сямі, дванаццаці гадоў)».

І на гэтым супакойваюцца. Навошта турбавацца? Накормлены, адзеты, абуты! Што яму (ёй) яшчэ трэба? Гэта ж усяго толькі маленькі чалавечак, які і сам не ведае, чаго ён хоча.

І маленькі чалавечак мірыцца са сваім «маленькім» становішчам.

Хлюпае носам. І супакойваецца.

* * *

Як высветлілася пазней, у дарослым жыцці цябе слухаюць яшчэ менш.

2

Маленькі чалавечак робіць першыя
крокі...

Яго аддаюць спачатку ў дзіцячы садок, а потым у школу. Там ведаюць, што і як рабіць. Перш-наперш трэба надаць гэтаму чалавечку «форму» (пажадана аднолькавую для ўсіх), уціснуць яго ў «патрэбныя рамкі»: усадзіць на 11 гадоў за парту (каб ведаў сваё месца) і растлумачыць, што можна рабіць, а што нельга (другога — значна больш), тое ж самае з правамі і абавязкамі...

* * *

Для мяне асабіста школа стала самым вялікім выпрабаваннем у жыцці.

Ты не належыш сабе. І «сціскаешся» яшчэ больш.

Правілы тут простыя: калі ты ўсё разумееш з першага разу, калі не высоўваешся і не задаеш нязручных пытанняў, калі своечасова выконваеш, не спрачаючыся, усе патрабаванні, калі ты паслухмяны і лагодны, як «белая авечка», то ўсё ў цябе будзе добра. А калі не... О, лепш нават не пачынаць...

Вядома, што не ўсё было так дрэнна ў школе. Былі і добрыя моманты: вандроўкі, сяброўства, першае каханне і апошні месяц вучобы — май (дзякуй школе за гэтыя адзінаццаць выратавальных «маёў»). Напэўна, самых казачных і цудоўных месяцаў за ўсе школьныя гады.

Памятаю, як у школе ўсе надзеі ўскладаліся на апошнюю чвэрць... Яна (чвэрць) як быццам давала шанц выправіць усе свае «грахі», якія назбіраліся за вучэбны год, каб са спакойным сумленнем пайсці на летнія вакацыі.

Але якая к чорту вучоба, калі на дварэ май?! Якое сумленне, калі сонечныя промні і хмяльны водар вясны гнаў нас з гэтых прапахлых мокрай анучай і крэйдай класаў на вуліцу, на волю!

І я ні кроплі не шкадую, што нешта там не «выправіў», ці не «ачысціў» сваё сумленне перад настаўнікамі і бацькамі. Не шкадую! Бо гэта былі дні, напоўненыя хоць нейкім сэнсам...

Але ўсё гэта было па-за сценамі школы.

Школа! Маё «сярэднявечча», мой боль і агіда.

Напэўна, знойдзецца шмат людзей, якія з цеплынёй будуць успамінаць свае школьныя гады. Але я да іх ліку не належу. На вялікі жаль.

3

Маленькі чалавек шукае...

А потым надыходзіць момант, калі хочацца атрымаць хоць якія-небудзь адказы. Маленькі чалавек шукае іх паўсюль, спачатку не пужаючыся вынікаў гэтых пошукаў, той праўды, якая хаваецца за гэтымі пытаннямі. Але з часам гэтая праўда пачынае ціснуць маленькага чалавека, палохаць яго сваёй бязлітаснасцю і непрагляднай безданню, у якую страшна зазіраць нават самым смелым і адчайным...

* * *

Паступленне ва ўніверсітэт — напэўна, гэта быў адзін з найшчаслівейшых момантаў у маім жыцці! Гэта было сапраўдным выратаваннем і глытком свежага
паветра.

З той воляй, якая абрынулася на галаву ў першыя месяцы вучобы, я нават не ведаў, што рабіць. Ні табе бясконцых дамашніх
заданняў і штотыднёвых «самастойных», ні чвэрцяў з іх экстрэмальным выпраўленнем адзнак і кілаграмамі спаленых нерваў, ні «школьных зорак», якім усё на свеце даравалася. Тут былі ўсе роўныя (так бачылася)...

Воля! Яна ўзрушыла мяне. Мне хацелася нешта ствараць! Пакуль яшчэ дакладна не ведаў што, але была ўпэўненасць — за што б ты ні ўзяўся, усё б у цябе атрымалася! І гэтае пачуццё надавала сілы.

Упершыню я адчуў, што за нешта адказваю самастойна, што нешта ад мяне залежыць! Што маё слова мае нейкую вагу. І для гэтага трэба вучыцца размаўляць! Гэта, як потым высветлілася, цэлая навука.

Ну што тут можна сказаць? Гэта было файнае адчуванне.

З'явіліся новыя сябры, з якімі мы сабралі свой рок-гурт і неўзабаве пачалі выступаць. «Творчасць — воля — здзяйсненне мараў» — было нашым дэвізам на працягу ўсёй вучобы ва ўніверсітэце.

Мы рэпеціравалі да ачмурэння, выступалі на самых розных пляцоўках, шмат чыталі
(у асноўным — Керуака, Букоўскі ды Хэма з Рэмаркам), пісалі нейкія шызоідныя тэксты і ўпіваліся сваёй «геніяльнасцю» і іншымі не надта «фармальнымі» напоямі! Мы кахалі... І шчыра верылі, што гэта ўзаемна і назаўжды!

Напэўна, у гэты перыяд здарыліся нейкія «дабраякасныя» пераўтварэнні ў душы, нейкае асэнсаванне сябе і іншых у гэтым свеце. Спроба нешта зразумець. І здавалася, што нешта зразумелі.

Так здавалася...

4

Маленькі чалавек знаходзіць...

Першыя заробленыя грошы! Ніколі не забуду іх паху. Зараз нават і не згадаю, на што я іх патраціў. Напэўна, на нейкую лухту, на якую цяпер нават і не паглядзеў бы.

Вядома, у студэнцкія гады былі нейкія «падзаробкі» на піва і струны, але гэта ўсё было не тое.

Вось яно — дарослае жыццё. Абавязкі, адказнасць, бясконцы выбар шляхоў развіцця і яшчэ раз — АД-КАЗ-НАСЦЬ! Шмат хто з маіх аднагодкаў расчараваўся ў выбары прафесіі. Не вытрываў. Жыццё скінула ўсіх нас з «ружовых нябёсаў» юнацтва.

Спачатку і я быў агаломшаны. Бо нават паловай таго, чаму нас навучылі, мне не давялося пакарыстацца (а другая палова была забытая). У дарослага жыцця зусім іншыя законы і правілы. Усяму прыйшлося вучыцца нанава, развівацца, не стаяць (сядзець) на адным месцы.

Але я знайшоў «рэцэпт» (не надта арыгінальны), каб канчаткова не звар'яцець ад гэтай навалы. Усё проста: не трэба чакаць узнагароды за сваю справу, а рабіць яе самааддана і шчыра, і тады ўсё атрымаецца. Інакш трэба сыходзіць. Навошта тады марнаваць свой час на непатрэбнае твайму сэрцу і розуму?

Я застаўся.

5

Маленькі чалавек прачынаецца...

У мяне ёсць дачка. Мой гонар і маё
суцяшэнне.

Мы з жонкай намагаемся з усіх сіл зразумець гэтага маленькага (а зараз ужо такога вялікага) чатырохгадовага чалавека. Мы размаўляем, прыдумваем розныя гульні, разам чытаем вершы, казкі і глядзім мультфільмы, робім памылкі, але вучымся разам выпраўляць іх. І слухаем-слухаем-слухаем адно аднаго; стараемся знайсці агульную мову ў нашай невялічкай «дзяржаве» пад назвай Сям'я.

Як жа я люблю моманты, калі дачка прачынаецца! Нават калі яна запозна лягла (шмат перажытых за дзень уражанняў адцягнулі сон). Вусны складваюцца ва ўсмешку:

«Тата, а куды мы сёння пойдзем? У нас сёння выхадны?»

Я супакойваю яе. Кажу, што сёння не трэба ісці ў дзіцячы садок. На хвіліну яна зноў заплюшчвае свае вялікія вільготныя вочы, але я ведаю — яна ўжо прачнулася.

Я чую яе роўнае лёгкае дыханне. І радуюся, што сёння не трэба нікуды спяшацца. Што гэты дзень належыць толькі нам. Што сёння мы належым толькі адно аднаму. А астатняе — неістотна.