Курганы і храмы Віцебшчыны

Лета — час падарожжаў, і адмыслова для чытачоў «ЛіМа» знакаміты беларускі падарожнік Юрый Жыгамонт узгадвае самыя адметныя вёскі і мястэчкі нашай краіны. Спадзяёмся, падрыхтаваная серыя публікацый натхніць на новыя вандроўкі. Шануючы старажытны Полацк, найперш выпраўляемся ў Віцебшчыну.

1. Лявонпаль (Міёрскі раён)

Лявонпаль — адна з самых знакамітых вёсак Віцебшчыны. У 1740-х гадах яна стала ўласнасцю Мікалая Лапацінскага, пракурора Вялікага Княства Літоўскага, які пазней стаў ваяводам берасцейскім і даволі ўплывовым палітыкам. Сядзібу для гаспадара пабудаваў італьянскі дойлід у модным на той час барочна-ракайльным стылі. Лявонпальская сядзіба праславілася на ўсё княства. Мікалай Лапацінскі перавёз сюды фамільны архіў, бібліятэку і мастацкую калекцыю, разбіў аранжарэі, дзе раслі ананасы, лімоны і шмат іншай экзотыкі. Сын Мікалая, Ян Нікадзім Лапацінскі, пашырыў сямейную калекцыю і стварыў у сядзібе сапраўдны музей. Таксама ў Лявонпалі была заснаваная друкарня, абсталяваны фізічны і хімічны кабінеты, тут выраблялі капелюшы, дзейнічала адна з першых у рэгіёне ткацкая фабрыка.

 Пасля першага падзелу Рэчы Паспалітай па Дзвіне прайшла мяжа з Расійскай імперыяй, і Лявонпаль стаў памежным мястэчкам. Калі ў 1791 годзе была прынятая Канстытуцыя Рэчы Паспалітай, Ян Нікадзім загадаў паставіць над Дзвіною высачэзны слуп — як сімвал свабоды і знак таго, што людзі тут жывуць незалежныя і вольналюбівыя.

Палац Лапацінскіх на працягу ХХ стагоддзя быў і касцёлам, і сельскагаспадарчым тэхнікумам — і такі захаваўся да нашага часу. Ёсць у Лявонпалі і старая драўляная царква, пабудаваная ў 1774 годзе як уніяцкі храм. У сярэдзіне ХІХ ст. яна была перададзеная праваслаўным. Тады ж было загадана спілаваць дзве вежы, якія ўздымаліся над храмам. Замест іх пабудавалі праваслаўны купал. У такім выглядзе Свята-Троіцкая царква дайшла да нашых дзён.

2. Друя (Браслаўскі раён)

Упершыню Друя ўзгадваецца ў 1386 годзе ў «Хроніцы…» Мацея Стрыйкоўскага. Горад-замак належаў вялікім князям літоўскім, але ў 1496 годзе князь Аляксандр падараваў Друю князям Масальскім і надаў мястэчку прывілей на вольны гандаль па Дзвіне.

Друя стала значным гандлёва-рамесніцкім цэнтрам, і ў 1619 годзе атрымала Магдэбургскае права дзякуючы клопату новага ўладальніка — канцлера Вялікага Княства Літоўскага Льва Сапегі. Сапегам належала толькі частка мястэчка, якую яны назвалі Сапежын. Частка Друі і цяпер мае такое найменне.

За ўсю гісторыю тут было пабудавана больш за 20 храмаў. Асабліва прыгожым быў комплекс друйскага кляштара дамініканцаў, які ўзвёў у першай палове XVIII стагоддзя італьянскі архітэктар Антоній Парака. Але з тых часоў у мястэчку захавалася толькі невялічкая драўляная царква на старых могілках, а таксама Касцёл Найсвяцейшай Троіцы і кляштар бернардзінцаў, пабудаваныя ў 1644 годзе сынам Льва Сапегі Казімірам.

У 1923 годзе тут быў заснаваны першы ў гісторыі беларускі кляштар айцоў марыянаў. Усе манахі маліліся і гаварылі паміж сабою толькі па-беларуску. Ідэя стварэння такога кляштара належала беларускаму епіскапу Юрыю Матулевічу, які лічыў, што народ лепш зразумее закон Божы, калі будзе вывучаць яго на роднай мове. Дзякуючы Матулевічу марыяне заснавалі і беларускую гімназію імя Стэфана Баторыя. Неўзабаве Друя стала беларускім рэлігійным цэнтрам, але польскім уладам гэта не падабалася, і гімназію Стэфана Баторыя хутка закрылі. А Юрыя Матулевіча ў 1987 годзе далучылі да ліку святых...

3. Відзы (Браслаўскі раён)

У цэнтры Відзаў уздымаецца славуты Троіцкі касцёл, пабудаваны ў 1914 годзе ў стылі неаготыкі. Храм быў моцна пашкоджаны падчас дзвюх сусветных войнаў, але мясцовыя жыхары яго настойліва аднаўлялі.

Калі мераць па вежах, то Відзаўскі касцёл — самы высокі ў Беларусі. Калі ж мераць па крыжах, найвышэйшым будзе касцёл у Гервятах (таксама асвечаны ў гонар Найсвяцейшай Троіцы). Па крыжах вышыня Відзаўскага касцёла — 59 метраў, а Гервяцкага — 61 метр.

Відзы мелі розных уладальнікаў, і ў XVIII ст. шмат дамоў у мястэчку належала шляхцічам Ваўжэцкім. Па адной з версій, тут і нарадзіўся паплечнік Тадэвуша Касцюшкі, адзін з кіраўнікоў паўстання 1794 года Тамаш Ваўжэцкі. Памёр Ваўжэцкі ў 1816 года ў Варшаве, а пахавалі яго на Бацькаўшчыне, у Відзах.

Пра нацыянальна-вызваленчы рух нагадвае і паўразбураная каталіцкая капліца, якая захавалася на выездзе з Відзаў у бок Відзаў-Лаўчынскіх. Яна была пастаўлена ў 1861 годзе, і яе сцены памятаюць паўстанцаў Каліноўскага, хлопцаў-касінераў. Відзы былі шматканфесійным мястэчкам. Адначасова з Троіцкім касцёлам у Відзах будавалася стараверская Успенская царква. Разам з каталікамі і праваслаўнымі жылі пратэстанты, іўдзеі, мусульмане. Таму ля мястэчка ёсць яўрэйскія і татарскія могілкі, якія часткова захаваліся да нашага часу. Каб адчуць сябе сам-насам з вечнасцю, можна пайсці ў горы, а можна і паблукаць па старых вялікіх могілках...

4. Селішча (Ушацкі раён)

На месцы гэтай вёскі людзі жывуць з даўніх часоў, пра што сведчаць курганы побач з могілкамі. На сёння тут захавалася каля 50 курганоў. Падчас археалагічных раскопак у курганах знайшлі ножыкі, гліняны посуд, шкляныя пацеркі і нават бранзалет са стылізаванымі звярынымі галоўкамі. Археолагі выказалі думку, што гэтыя курганы балта-славянскія, кажучы папросту — крывіцкія.

Мясціны тут прыгожыя, азёрныя. Людзі, каб спыніцца на жытку, заўсёды выбіралі месца да душы. У XVII стагоддзі Селішча ўпадабалі і манахі-бернардзінцы. У 1726 годзе ўладальнік вёскі Язафат Сялява разам з сябрам Янам Рагозам пабудавалі для бернардзінцаў цагляныя кляштар і касцёл. Касцёл быў асвечаны пад тытулам святой Веранікі. Па архітэктуры храм паўтараў знакаміты касцёл езуітаў, які быў у Полацку, але не захаваўся.

Сёння напаўразбураны касцёл Святой Веранікі — адзін з нешматлікіх на Беларусі помнікаў эпохі барока. Некалі храм быў вельмі прыгожым усярэдзіне. Паміж калон у алтарах стаялі скульптуры святых. А на хорах месціўся арган, як сказана ў старых кнігах, дзіўнай прыгажосці, такога аргана не бачылі ні ў адным касцёле.

Уладальнікі Селішча жылі ў сядзібе недзе за паўтара кіламетра ад мястэчка — там, дзе сёння машынны двор. Ад панскай сядзібы захавалася некалькі гаспадарчых будынкаў.

5. Лужкі (Шаркаўшчынскі раён)

У XVI — XVII стст. Лужкі належалі слаўнаму беларускаму роду Сапегаў. А ў першай палове XVIII ст. вёску набыў харунжы гусарскай харугвы, пасол на соймы, кашталян брэсцкі і полацкі Валерыян Жаба.

Ён прывёз сюды рамеснікаў, вызваліў іх ад прыгону, надзяліў зямлёй і пэўнымі льготамі. У 1745 годзе Лужкі атрымалі статус мястэчка і сталі рамесніцкім цэнтрам акругі. Праз некалькі гадоў Жаба запрасіў сюды манахаў-піяраў. Галоўнай мэтай піяраў было выхаванне і навучанне моладзі, дзеля чаго яны стваралі калегіумы, дзе можна было атрымаць выдатную адукацыю. Да піярскага калегіума ў Лужкі ехалі з розных куткоў цяперашніх Беларусі, Літвы, Латвіі, Украіны...

Побач з калегіумам распачалося будаўніцтва касцёла. Гэты касцёл, асвечаны ў гонар Святога Архангела Міхаіла, — помнік архітэктуры віленскага барока. Калі б сцены яго загаварылі, мы б шмат даведаліся пра даўнія падзеі. Асабліва пра паўстанне 1831 года.

Менавіта Лужкі сталі цэнтрам паўстання ў Дзісненскім павеце. Але пасля паразы паўстання кіраўнікоў лужкоўскага камітэта Валенція Брахоцкага і Адама Татура расстралялі. Касцёл перадалі праваслаўным, пазней перабудавалі пад царкву. Падчас паўстання згарэла ўніяцкая царква, пабудаваная на грошы ўсё таго ж Валерыяна Жабы. Але ўніяты яе аднавілі. У 1839 годзе царква Нараджэння Прасвятой Багародзіцы была перададзеная праваслаўным вернікам і з таго часу ніколі не закрывалася.

Лужкі былі тыповым беларускім мястэчкам, дзе побач стаялі касцёл, царква і сінагога. Сінагога не захавалася, але засталіся старыя яўрэйскія дамы. У адным з вельмі падобных да іх нарадзіўся Лазар Перэльман, які атрымаў адукацыю ў Лужках. Захаваліся сцены школы, дзе вучыўся чытаць маленькі Лазар. Той самы, якога ўвесь свет ведае пад імем Эліэзера Бен-Іегуды. Бацька іўрыту, дзяржаўнай мовы сучаснага Ізраіля.

6. Новы Пагост (Міёрскі раён)

Да 1818 года цяперашнія вёскі Новы Пагост і Стары Пагост былі адным маёнткам. З пісьмовых крыніц Пагост вядомы з XV стагоддзя як месца збору даніны. У 1593 годзе ён стаў уласнасцю Льва Сапегі, і Сапега адразу ж выдаў фундуш на будаўніцтва святога касцёла. Касцёл быў драўляны — ён гарэў, адбудоўваўся і прастаяў больш за 100 гадоў, пакуль у 1766 годзе ксёндз Песляк не вырашыў узвесці новы дзвюхвежавы касцёл у гонар Святой Троіцы. Адрэстаўраваны і пашыраны, храм і сёння збірае вернікаў. У 1879 годзе ў вёсцы з’явілася і новая мураваная праваслаўная царква ў гонар Мікалая Цудатворцы, якая захавалася да нашых дзён.

У свой час пра Стары і Новы Пагост пісаў Вацлаў Ластоўскі, які хлапчуком бегаў тут па вясковых вулках. У 1910 годзе ў Новым Пагосце нарадзіўся славуты беларускі дырыжор і кампазітар Генадзь Цітовіч. Абодва любілі беларускую народную песню. Іх намаганнямі старадаўнія спевы, народжаныя на гэтай зямлі, дайшлі да нас праз стагоддзі.

Падрыхтавала Алеся ЛАПІЦКАЯ

Фота Генадзя Зайца