Вачыма Галівуда: замежныя экранізацыі Толкіна

Вачыма Галівуда:

замежныя экранізацыі Толкіна

Як і любы значны літаратурны твор, «Уладара пярсцёнкаў» Дж. Р. Р. Толкіна проста не было шансаў застацца не экранізаваным. Сам пісьменнік добра ведаў гэта і спадзяваўся, што бязлітасная індустрыя не загубіць створаны ім свет. У 50-я гады, калі была апублікаваная трылогія, кінематограф яшчэ не мог забяспечыць якаснаю экранізацыю, таму Толкіну заставалася спадзявацца толькі на здольнасці аніматараў.

Ці мог ён уявіць, што калісьці кінамастацтва дойдзе да выбітнога ўзроўню тэхнічнага развіцця і зможа перанесці яго творы на экран без страты атмасферы і маштабу?

Мабыць, мог бы: у Прафесара была на рэдкасць добрая фантазія.

Пра тое, што было «ДА»

«Уладару Пярсцёнкаў» яшчэ не паспеў стаць культавым, а на парозе дома Толкіна ўжо стаяў закаранелы аматар фантастыкі Форэст Акерман з прапановай экранізацыі і самымі шчырымі абяцаннямі, што ў пастаноўцы не будзе ніякай «дыснэеўшчыны». Справа была амаль вырашаная, але тут Толкіну паказалі сцэнар, які прывёў яго ў жах. Арлы прыляталі па хобітаў адразу ў Шыр, назгулаў зрабілі паўптахамі, Саруман накладаў на сябе рукі, Фрода заставаўся на з’ядзенне павучысе Шэлаб і адпраўляў Сэма ў адзіночку завяршыць місію. Прафесар быў, мякка кажучы, шакіраваны — і фільма не атрымалася.

Першая экранізацыя Толкіна з’явілася ў 1966 годзе — тое быў мультфільм «Хобіт» аніматара Джына Дэйча. Сам Дэйч найбольш вядомы сваім рабскім супрацоўніцтвам з Вільямам Снайдарам і серыямі «Тома і Джэры» пачатку 60-х, якія крытыкаваліся за празмерную жорсткасць, перарывістую анімацыю, прымітыўны і вельмі дзівацкі сюжэт. У прыстойнай кампаніі гэтыя серыі прынята або называць «дзіўнымі», або не згадваць зусім.

«Хобіт» Дэйча — 12-хвілінная кароткаметражка, у якой зусім не было гномаў, затое быў цмок Шлак і прынцэса Міка, якая пад канец мультфільма змяніла прозвішча на Бэггінс. Назавём гэта вельмі вольнай інтэрпрэтацыяй Толкіна, якая, акрамя іншага, адрознівалася псіхадэлічнасцю, малявалася ў дэпрэсіўных танах і адлюстравала моцныя эмоцыі герояў з дапамогай шалёнага кручэння камеры. Ходзяць чуткі, быццам да якасці праекта ўвогуле нікому справы не было. Прадзюсару Вільяму Снайдару трэба было зняць каляровы фільм да 1966 года, каб не страціць правы на экранізацыю. А ўжо Дэйч мусіў думаць, як з замоўленага раней сцэнара да поўнаметражнага мультфільма зрабіць за месяц кароткаметражку.

Так правы апынуліся ў студыі United Artists, якая нічога не выпусціла, выдаткаваўшы кантракту марна 10 гадоў. Між іншым, планы ў студыі былі грандыёзныя. У канцы 60-х да легендарнага Стэнлі Кубрыка прыйшлі ўдзельнікі групы The Beatles з ідэяй зняць мюзікл. Каст планаваўся такі: Пол Макартні ў ролі Фрода, Рынга Стар — яго сябар Сэм, Джордж Харысан —Гэндальф Шэры, а Джону Ленану нечакана адводзілася роля Голума. Аднак амбіцыйнаму праекту не наканавана было адбыцца: Кубрык паглядзеў на першакрыніцу і сказаў, што змястоўнага мюзікла з такога аб’ёму не стварыць. Ды і сам Толкін выступіў супраць гэтага цырка на дроце.

Але студыя не здалася і зрабіла яшчэ адну спробу папрацаваць над спадчынай Прафесара. Місію даручылі Джону Бурману. Бурман напісаў велізарны сцэнарый, добрасумленна кансультаваўся з пісьменнікам, але ўсё роўна не змог абысціся без самадзейнасці. У яго версіі Фрода спаў з Галадрыэлью, Арагорн кахаў Эавін, а Гэндальф лупіў Гімлі.

Смерць літасціва пазбавіла Толкіна ад прачытання фінальнай версіі гэтага сцэнара.

Эпоха Сола Зэнца

Як толькі скончылася ліцэнзія на экранізацыю ў студыі United Artists, правы паспяшаўся набыць прадзюсар Сол Зэнц — ён працаваў раней над сцэнарыем з Бурманам. Сам Зэнц ўжо даўно цікавіўся творчасцю Толкіна, быў асабіста знаёмы з Прафесарам і не без падстаў меркаваў, што з такога выдатнага тэксту проста абавязаны атрымацца добры фільм. Няўдалыя спробы зняць ігравое кіно прывялі яго да думкі, што прыйшоў час звярнуцца да анімацыі. Так першакрыніца трапіла да студыі Topcraft, якая ў 1977 годзе выпусціла мультфільм «Хобіт», а ў 80-м — «Уладару Пярсцёнкаў».

І тут адбылося тое, чаго так моцна баяўся Прафесар: яго героі заспявалі. Магчыма, калі б яны зрабілі гэта пад клапатлівым крылцам Уолта Дыснея, іх чакаў бы поспех. Але калісь Толкін ясна выказаўся: ніякай «мышынай карпарацыі».

У экранізацыі Topcraft ёсць некалькі відавочных мінусаў і ўсяго адзін плюс — анімацыя. У студыі на той момант працавала вялікая частка будучай каманды Хаяо Міядзакі, якая падарыла мультфільмам прыемны воку стыль малявання. Сярод мінусаў — бясконцыя недарэчныя песні, поўная адсутнасць атмасфернасці і фарсіраванне падзей. Што тут казаць, калі «Хобіт» пачынаецца з таго, што Гэндальф кідаецца маланкамі, запалохваючы Фрода, а дзіўныя фігуры ў капюшонах на заднім плане спяваюць нешта жахлівае.

Самай паспяховай мультыплікацыйнай экранізацыяй стала праца Ральфа Бакшы, якая выйшла ў 1978 годзе. Але і яна не зрабілася папулярнай сярод гледачоў. Сам мультыплікатар ніколі не быў касава паспяховы, ён праславіўся дзякуючы наватарству, а яго творы з часам набылі статус жанравай класікі. Бакшы вядомы сваёй заўзятай любоўю да тэхнікі «рэтраскапіравання»: спачатку кадры здымаюць з жывымі акцёрамі, а пасля абмалёўваюць — так з’яўляецца анімацыя. Па словах мультыплікатара, гэта дазваляе дасягнуць максімальнай рэалістычнасці фігур і рухаў. Аднак адразу зразумела, што праца ў такой тэхніцы каштуе вялізных грошай.

Бакшы збіраўся зняць два фільмы і пісаў сцэнар, грунтуючыся на тым, што студыя United Artists, якая далучылася да праекта, выдаткуе грошы на ўсё гэта. Аднак, калі мультыплікатар пералічыў бюджэт, а яго твор яшчэ і блізка не быў гатовы, босы жахнуліся і літаральна прымусілі Бакшы выпусціць мультфільм «як ёсць».

Нельга сказаць, што менавіта тое прывяло стужку да правалу: месцамі сумбурная анімацыя была толькі адной з прычын. Сцэны дыялогаў выглядалі яшчэ прымальна, батальныя сцэны ператварыліся ў кашу — невыразныя лініі, хаос і мітусня. Па словах Бакшы, менавіта гэтыя сцэны дапрацоўваліся спехам. Іншай прычынай было тое, што аўтар ці забыўся, ці зусім не хацеў памятаць, што робіць мультфільм для дзяцей. Інакш як растлумачыць агульную змрочнасць, даўкія крывавыя колеры і відавочную артхауснасць праекта? Але больш гледачоў здзівіла адсутнасць фіналу — у тыя часы яшчэ не было прынята падзяляць фільм на часткі.

Карціна акупілася, але не больш за тое. Босы не жадалі такога стрэсу і адмовілі мультыплікатару ў здымках працягу. Зрэшты, менавіта праца Бакшы прадвызначыла далейшы лёс экранізацый Толкіна.

У тым жа 1978 годзе падлетак Пітэр Джэксан прагледзеў фільм у кінатэатры, пасля купіў кнігу і, што называецца, «зафанацеў». Мультфільм да таго ўразіў будучага самага знакамітага рэжысёра работ Толкіна, што ён нават цытаваў яго ў сваёй экранізацыі. Хобіты, якія хаваюцца пад коранем дрэва, Арагорн, які паліць у карчме, сцэна з назгуламі і ракой — усё гэта з «Уладара Пярсцёнкаў» Бакшы.

Пасля столькіх правалаў Галівуд вырашыў: з Толкінам у яго нічога не зладзіцца, Зэнц схаваў кантракты на паліцу і на 20 гадоў забыўся пра мару ўбачыць цудоўны свет Прафесара на экране.

Джэксан, або падарожжа Фрода на экраны

Пітэр Джэксан сам знайшоў Зэнца, калі той ужо страціў усялякую надзею ўладкаваць правы. Рэжысёр хацеў заняцца чымсьці сур’ёзным і фэнтэзійным: кінатэхналогіі ўжо дазвалялі гэта зрабіць. У 1997 годзе ўсё было абмеркавана з Зэнцам, і Джэксан з жонкай пачалі пісаць сцэнар да двух фільмаў. Усё ішло гладка, пакуль сцэнар не ўбачылі на студыі.

Бюджэт, які патрабаваўся фільму, прывёў босаў ў жах, і сцэнарыстам прапанавалі ўціснуць усяго «Уладара Пярсцёнкаў» у адзін фільм. Пітэр ніяк не мог на такое пайсці, таму пайшоў шукаць новую студыю. І знайшоў New Line Cinema, якая нават прапанавала пашырыць праект да 3 фільмаў па колькасці тамоў. Гэта зусім не азначала, што падзеі фільмаў строга адбівалі падзеі ў кнізе. Нельга сказаць, што Джэксан даслоўна пераносіў першакрыніцу ў сцэнар: некаторыя сцэны змяняліся для павелічэння драматычнасці, нешта скарачалася. Але выдатна відаць, што ад усіх папярэдніх спроб гэты сцэнар адрозніваўся найменшай колькасцю самадзейнасці.

Трэба сказаць, рэжысёр моцна рызыкаваў, беручыся за экранізацыю «Уладара Пярсцёнкаў». Да пачатку стагоддзя ён яшчэ не выпусціў ніводнага досыць знакамітага фільма, каб пасля магчымага правалу можна было рэабілітавацца. Джэксан альбо ў адзін момант станавіўся знакамітым, альбо назаўжды заставаўся чалавекам, які «сапсаваў Толкіна».

Але, як мы ведаем, у яго ўсё атрымалася. Прэм’ера «Братэрства Пярсцёнка» прайшла на ўра, і свет з заміраннем сэрца чакаў працягу. Апошняя частка «Вяртанне караля» стала трыумфам для рэжысёра: фільм атрымаў 11 Оскараў, у тым ліку прыз за лепшы фільм года. Да сённяшняга часу «Вяртанне караля» — адзіны фільм у жанры фэнтэзі, уганараваны гэтай узнагародай. У цэлым жа трылогія атрымала 17 Оскараў.

Вядома, не абышлося і без крытыкі. Нягледзячы на тое, што прафесіяналы кінаіндустрыі выказаліся пра фільм добра, галоўнымі суддзямі сталі фанаты. І не ўсе яны былі задаволеныя. Фільм адначасова абвінавачвалі і ў зацягнутасці, і ў залішняй дынамічнасці. Хтосьці казаў, што Джэксан хоць і стварыў выдатны візуальны атракцыён, але цалкам страціў атмасферу і філасофскую напоўненасць твораў аўтара. Такога меркавання прытрымліваўся і сын Толкіна — Крыстафер, які заявіў журналістам, што кнігу яго бацькі ператварылі ў баявік для моладзі: «Камерцыялізацыя звяла мастацкую і філасофскую важнасць яго твора на нуль. У мяне ёсць адно рашэнне: адвярнуцца і не глядзець».

Аднак рэжысёр стаяў перад складанай дылемай і вырашыў яе найлепшым чынам. У яго задачы не ўваходзіла зняць чыста фанацкае кіно, але і ў адрас талкіністаў-заўзятараў трэба было зрабіць рэверанс. Рэжысёр жадаў прыцягнуць масавага гледача, які быў ні сном, ні духам пра Толкіна.

Таму Джэксан правільна зрабіў акцэнт на баталіях, разбавіўшы іх лірычнымі адступленнямі, доўгімі тлумачэннямі і якаснай драмай. Так ён ахапіў адразу ўсе катэгорыі гледачоў, не дазволіўшы нікому засумаваць або заблытацца.

Зборы, грошы, два суды

Чаму ж пасля такога поспеху першай трылогіі Пітэр Джэксан адразу не ўзяўся за «Хобіта»? Ды ён быў бы рады, але замест працы над новым праектам усе зацікаўленыя асобы кінуліся дзяліць грошы. Спачатку ўзнікла блытаніна з правамі на экранізацыю: калі Зэнц адбіў «роднае-крэўнае», высветлілася, што ў New Line Cinema дзіўныя несупадзенні ў бухгалтэрыі. У некаторых справаздачах было напісана, што трылогія прынесла студыі адны страты, хаця неверагодныя лічбы збораў былі апублікаваныя практычна ў кожнай газеце. Як толькі гэты факт абнародавалі, студыя загразла ў судовых выкліках. Судзіліся ўсе: інвестары, акцёры, спонсары. Усё было не так дрэнна, але ў 2006 годзе Джэксан вынырнуў з творчага працэсу і таксама ўступіў у цяжбы. Гэта зрабіла яго непрымірымым ворагам студыі — рэжысёра звольнілі з новага праекта, паабяцаўшы, што больш ніколі не будуць з ім супрацоўнічаць.

New Line пачала пошук новага рэжысёра, што зацягнулася на добрыя два гады. Прычына нават не ў тым, што прыдатных кандыдатур не было. Проста сама студыя не імкнулася здымаць працяг: грошай на такі маштабны праект не хапала. Свет мог і не ўбачыць адэкватную экранізацыю «Хобіта», аднак за справу ўзялася старая гвардыя.

У 90-гадовага Сола Зэнца нарэшце лопнула цярпенне. Прадзюсар стукнуў кулаком па стале і паабяцаў, што калі здымкі не пачнуцца да 2009 года, ён забярэ правы і пачне шукаць новую студыю. Пры гэтым Зэнц настойваў на прысутнасці ў праекце Джэксана. Кіраўнікі New Line Cinema, мо і сказалі б «не вельмі і хацелася», але ў той момант яны нічога не вырашалі. Праз праблемы з фінансамі кампанію праглынула больш багатая Warner Bros, а новыя босы былі вельмі зацікаўленыя ў прыбытковай франшызе. Кампраміс тут жа знайшлі: Джэксана пакінулі прадзюсарам, а рэжысёрам прызначылі візіянера Гільерма Дэль Тора. Былога рэжысёра гэта цалкам задавальняла: ён быў захоплены сваімі праектамі.

Дэль Тора два гады добрасумленна вывучаў творчасць Толкіна, спрачаўся з Джэксанам пра канцэпцыю фільмаў, пісаў і перапісваў сцэнар і чакаў, чакаў, чакаў, калі ўжо можна будзе пачынаць здымкі. Але студыя маўчала: грошай зноў не было. Цярпенне Дэль Тора скончылася ў 2010 годзе — ён аб’явіў пра сыход з праекта, намякнуўшы, што ў яго занадта шмат планаў, каб праседжваць штаны ў Новай Зеландыі. У рэжысёрскае крэсла вярнуўся верны франшызе Пітэр Джэксан.

Калі з палёў здымачнай пляцоўкі на Вялікую зямлю прыйшлі першыя навіны пра пачатак здымак, свет не паверыў. Пачынаючы з 2005 года яго толькі і кармілі абяцанкамі. Але вось пачалі з’яўляцца кадры, інтэрв’ю, трэйлеры, а вядомыя акцёры па чарзе ляталі ў Новую Зеландыю. Свет насцярожыўся і вырашыў дазнацца, што там і як. І першае, што ён даведаўся: Джэксан зноў плануе тры фільмы.

Варта нагадаць, што кніга «Уладару Пярсцёнкаў» па аб’ёму разы ў тры больш «Хобіта». Фанаты не ўяўлялі, як зрабіць з досыць невялікай дзіцячай казкі сур’ёзнае кіно агульнай працягласцю каля 8 гадзін. З усіх бакоў на рэжысёра пасыпаліся абвінавачванні ў прадажнасці, у несапраўднай любові да свету Толкіна і іншым.

Той факт, што, расцягваючы франшызу да трылогіі, босы кіраваліся чыста фінансавай карысцю, аспрэчыць немагчыма. Студыі MGM і Warner Bros роспачна мелі патрэбу ў прыбытковым праекце, а Джэксан і не пратэставаў. У сваім афіцыйным блогу ён напісаў, што вельмі рады павелічэнню праекта. Так ён мог ўключыць у фільм мноства займальных дэталей, якія сцэнарысты знайшлі ў чарнавіках Толкіна.

Не будзем забывацца: перад рэжысёрам па-ранейшаму стаяла задача не стварыць фанацкі фільм, а прыцягнуць масавую аўдыторыю. Цяпер Джэксан зрабіў стаўку на сваё імя і абвясціў «Хобіта» прыквелам да «Уладара Пярсцёнкаў». Каб прыцягнуць аўдыторыю мінулай трылогіі, у фільм дадалі персанажы, якія не згадваюцца ў кнізе, але ўжо знаёмыя гледачу. У далёкія 30-ыя Легаласа, Сарумана з Саўронам ды назгулаў у чарнавіках Толкіна яшчэ не было. І відавочна, што Прафесар нідзе не апісваў любоўны трохкутнік Кіры-Таурыэль-Легалас, хаця б таму, што пісьменнік не ведаў ніякай Таурыэлі. Яна — прыдумка Пітэра Джэксана з мэтай разбавіць суровую мужчынскую кампанію жаночым варыянтам суровасці.

На фоне падобных змен ужо не здаецца катастрафічным вылучэнне на першы план такіх персанажаў, як Радагаст (больш чым другасны ў кнізе) або Азог Апаганшчык, які не гіне ў нязначнай бітве, а адсоўвае бялёсым плечуком свайго сынка і становіцца галоўным антаганістам Торына.

У цэлым новая трылогія атрымала супярэчлівыя водгукі. Усе адзначалі: Джэксан істотна пашырыў «Хобіта», але нехта лічыў гэта плюсам франшызы, а хтосьці — галоўным мінусам. У негатыўных рэцэнзіях пісалі, што Джэксана ўсё-такі падвёў хронаметраж: у першым фільме моцна зацягваў сцэны, а ў апошнім сканцэнтраваўся ўвесь экшэн і цалкам знікла развіццё персанажаў. Некаторыя фанаты казалі пра неадпаведнасць герояў кніжным вобразам. Галоўнай жа прэтэнзіяй было тое, што рэжысёр не спрабаваў перанесці ўласна «Хобіта» на экран, а хацеў зняць яшчэ аднаго «Уладара Пярсцёнкаў». Таму і ператварыў дзіцячую казку ў змрочнае фэнтэзі з трагічнымі паваротамі.

Аднак многія крытыкі і прыхільнікі творчасці Толкіна (і нават пераборлівы Крыстафер Толкін) гаварылі, што Джэксан надаў «Хобіту» тое, чаго так не хапала «Уладару Пярсцёнкаў», — асаблівы дух Міжзем’я. У станоўчых рэцэнзіях заўважалася: Джэксан як сцэнарыст паспяхова скарэкціраваў характары некаторых персанажаў і ўдала дапоўніў міфалогію свету Толкіна. Рэжысёр застаўся верны свайму стылю і стварыў атмасферны эпічны фільм, які здзіўляе цудоўнай акцёрскай гульнёй і прываблівае да творчасці Прафесара ўсё новых і новых людзей.

Так ці інакш, гэтыя людзі ўсё роўна паглядзелі трылогію (спадабалася ім у выніку ці не), а сам Джэксан назаўсёды застаўся ў гісторыі кінематографа чалавекам, які «добра здымае Толкіна».

Паданні Міжзем’я

Пытанне аб тым, ці будзе Пітэр Джэксан займацца і далей экранізацыяй твораў Толкіна, узнікла адразу пасля прэм’еры апошняга фільма другой трылогіі — «Бітва Пяці Войскаў». На прэс-канферэнцыі з нагоды выхаду фільма рэжысёру было зададзена гэта пытанне, і ён адказаў, што з задавальненнем працягнуў бы працаваць з творамі Прафесара, але не валодае правамі на іх. Яны належаць Крыстаферу Толкіну, а ўлічваючы яго рэакцыю на кінатрылогію «Уладару Пярсцёнкаў» і ў агульным стаўленне да экранізацый, разлічваць на далейшае супрацоўніцтва няварта.

Аднак адбылася дзіўная гісторыя, якая прымусіла фанатаў ва ўсім свеце хвалявацца. У канцы 2015 года на сваёй старонцы ў Facebook Пітэр Джэксан размясціў відэазапіс, у якім паведаміў, што збіраецца заняцца здымкамі аднаго з эпізодаў папулярнага навукова-фантастычнага серыяла «Доктар Хто». Фанатаў Прафесара зацікавіла адна дэталь: у роліку перад камерай на стале Джэксана ляжыць «Сільмарыліён» з 4 закладкамі. Здагадкі пасыпаліся з усіх бакоў: кніга ў кадры была успрынята як знак, а закладкі інтэрпрэтаваныя як завуаляванае абяцанне экранізацыі ў 4 частках.

У далейшым, праўда, ніякіх навін аб развіцці гэтага праекта не паступала. Дарэчы, у якасці рэжысёра ў новым 10 сезоне «Доктара Хто» Пітэра Джэксана таксама няма. Затое ў канцы 2016 года з’явілася інфармацыя аб тым, што рэжысёр будзе экранізаваць серыю кніг Філіпа Рыва «Смяротныя машыны». Аднак у праекце ён значыцца толькі прадзюсарам і сцэнарыстам, што ў тэорыі не перашкаджае яму сакрэтна працаваць над экранізацыяй «Сільма». Але ніякіх выразных пацверджанняў гэтай тэорыі ў СМІ з тых часоў не з’яўлялася. А на сайце КінаПошук ў планах Джэксана —рэжысура фільма пра прыгоды Цінціна.

Летам 2016 года распаўсюдзілася хвалюючая інфармацыя, якая чамусьці не выклікала асаблівай цікавасці ў фанацкай суполкі. Кампаніі, якія маюць дачыненне да экранізацыі трылогій, афіцыйна абвясцілі аб тым, што здымуць некалькі фільмаў і серыял «Сільмарыліён». Warner Bros таксама паведаміла, што два фільмы ўжо знаходзяцца на стадыі постпрадакшна і, верагодна, абодва з’явяцца ў пракаце ў 2018 годзе. Джэксан у праекце названы сцэнарыстам.

Датычна серыяла: СМІ пісалі пра тое, што ён можа выйсці на канале HBO і яго вытворчасцю займуцца, як толькі скончаць працу над «Гульнёй Тронаў». Аднак гэтыя радасныя звесткі размешчаныя толькі на некалькіх англамоўных рэсурсах, буйныя часопісы, якія спецыялізуюцца на кіно, пра гэта не пісалі. Таму ўзнікае пытанне: ці сапраўды былі зробленыя гэтыя заявы, ці гэта фанаты так жартуюць.

Нельга не прызнаць, што грандыёзная творчасць Толкіна мела ўсе шанцы страціць сваю папулярнасць у новым стагоддзі. Экранізацыі Пітэра Джэксана падштурхнулі новы віток любові да Міжзем’я.

А ўсё знятае «да» стала для яго пэўнай базай і дало разуменне таго, як не трэба інтэрпрэтаваць Прафесара.

Мы можам любіць творчасць Пітэра Джэксана або ненавідзець яе, але павінны прызнаць, што яго праца са спадчынай Толкіна назаўжды ўвайшла ў гісторыю кінематографа і стала класікай.

Вось такое кіно.

Кацярына Светластражава