Вы тут

Mікалай Чаргінец. За секунду да выстралу (Раман)


19
Капітан міліцыі Буравін

У Станавое Славін і Сімоха дабраліся толькі ўвечары наступнага дня.
Спыніліся на ўзлеску недалёка ад сяла і пачалі раіцца, ці ехаць на конях адразу ў сяло ці спачатку сустрэцца з участковым упаўнаважаным і высветліць становішча.
Славін застаўся з коньмі, а Сімоха рушыў у сяло. Лейтэнант, баючыся, што яго ўбачыць выпадковы прахожы, штораз запрагаў і распрагаў коней. Гэтай работай яму прыйшлося займацца не меней як паўгадзіны, перш чым вярнуўся Сімоха. Ён прыйшоў у суправаджэнні немаладога, апранутага ў доўгае футра і салдацкую зімовую шапку мужчыны. Гэта і быў участковы ўпаўнаважаны.
Ён паціснуў азяблую руку Славіна і прадставіўся:
—    Капітан міліцыі Буравін. Я ўжо вырашыў, што, калі вы не з’явіцеся да раніцы, рушу вам насустрач.
—    А куды нам дзецца, Міхаіл Якаўлевіч? Дарогу ж ведаем, — усміхнуўся Сімоха.
Але Буравін крыху буркатліва адказаў:
—    Куды-куды, а хто яго ведае куды! Тайга ж, а ў ёй варта толькі са шляху збіцца, а там і месяц можаш блудзіць і не дабярэшся куды трэба. Ведаю я нямала такіх выпадкаў.  Бывала, і мясцовыя жыхары дахаты  не вярталіся.     А тут завея, бачыш, вось-вось пачнецца.
Славін здзіўлена падумаў: «На небе зоркі можна лічыць, дрэвы не зварухнуцца, а ён пра завею кажа, напэўна, хоча прыстрашыць».
Сімоха спытаў:
—    Як, будзем у сяло заязджаць? Можа, ты, Міхаіл Якаўлевіч, садзіся ў сані і едзь дахаты, а мы паволі следам, каб не так заўважа было?
—    Каб не так заўважна было, вы садзіцеся ў сані, а я на перадок, так і заедзем да мяне. Час цяпер позні, прахожых мала. Для нас галоўнае бабцы Насці на вочы не трапіцца. Вось тая, ужо дакладна, сваім языком да раніцы па ўсім сяле разнясе, што да ўчастковага нейкія двое прыбылі.
Славін сказаў:

—    Вам відней, таварыш капітан, паехалі!
Яны ўтрох селі ў сані. Коні, пачуўшы, што блізка жыллё, даволі жвава панеслі іх да сяла.
У доме пры святле газавай лямпы Славін змог разгледзець участковага. Сярэдняга росту, дужы, нават каржакаваты, ён выглядаў гадоў на пяцьдзясят. Буйны маршчыністы твар, цёмныя вочы, вялікі мясісты нос і ледзь выпуклы лоб. Рухі Буравіна, яго хада былі спакойныя і ўпэўненыя. Казаў ён таксама спакойна, але голасам чалавека, які прывык, што да яго меркавання заўсёды прыслухоўваюцца.
Ён пачакаў, пакуль госці знімуць паўкажушкі, і запрасіў у пакой. Пакой быў вялікі і, як здалося Славіну, вельмі ўтульны. З бакавых дзвярэй выйшла гаспадыня. Яна ветла прывіталася, і гаспадар, запрашаючы гасцей садзіцца, сказаў:
—    Я пайду коней распрагу, заганю іх у хлеў.  — Ён зірнуў на жонку: —   А ты, Варвара Васільеўна, рыхтуй вячэру. Госці з дарогі далёкай і прагаладаліся, і прамерзлі, так што не скупіся і ў буфет свой запаветны зазірні, дзе сёе-тое сагравальнае трымаеш. — І ён весела, ледзь прыкметна падміргнуў гасцям.
Сімоха прапанаваў:
—    Я таксама пайду дапамагу. Але гаспадар рашуча запярэчыў:
—    Не трэба. Я вазьму ў памагатыя сына. — Ён павярнуўся да дзвярэй,     з якіх нядаўна выйшла гаспадыня, і гучна паклікаў: — Воўка! Накінь штонебудзь на сябе, пойдзем са мной у двор.
З пакоя выйшаў гадоў трынаццаці хлопец, прывітаўся і сказаў:
—    А я так зачытаўся, што нават не пачуў, што ў нас госці. — Хлопец чамусьці ўвесь час глядзеў на Славіна. Напэўна, узрост маладога аператыўніка прыцягнуў яго ўвагу. Ён, не бянтэжачыся, падышоў і спытаў:
—    А якое ў вас званне?
—    Лейтэнант, — ледзь усміхнуўся Славін.
—    А пісталет які?
—    Табельны, — унікліва адказаў Уладзімір і прысеў на драўляную лаўку.
—    Слухайце, пакажыце, а?! — папрасіў хлопец і зрабіў спробу ўсесціся побач.
Бацька пляснуў яго па патыліцы:
—    А ну адстань ад чалавека, збройнік знайшоўся! Пайшлі ў двор.
Гаспадыня, зазірнуўшы ў бакавыя дзверы, паклікала малодшага сына і пятнаццацігадовую дачку.
Яны ўтрох пачалі завіхацца ля стала, а Сімоха раптам успомніў:
—    Ой, я ж у сене аўтамат забыўся, пайду забяру. — І ён накіраваўся да дзвярэй, а яму насустрач з аўтаматам наперавес ішоў Воўка.
—    Вось гэта зброя! Вось гэта я разумею! З такой штукай і зграя ваўкоў не страшная, ураз усіх пакладзеш.
Сімоха ўзяў з яго рук аўтамат.
—    А дзе дыск?
—    Так ужо і дасць баця з дыскам, — унурыў галаву хлопец, — сам прынясе. Дзядзька, а ў вас запасныя дыскі ёсць?
Сімоха не зразумеў, куды хіліць хлопец, і прастадушна прызнаўся:
—    Вядома, ёсць, і не адзін.
—    Вось выдатна! Значыць, заўтра дасце пастраляць! — узрадаваўся Воўка і рукой пагладзіў прыклад аўтамата.
У першым пакоі пачуліся крокі, і праз незачыненыя дзверы Славін убачыў, што прыйшоў гаспадар. Ён трымаў кажухі і два рэчмяшкі прыезджых.

Пасля вячэры мужчыны адасобіліся ў дальнім пакоі і павялі дзелавую гаворку. Участковы ўпаўнаважаны ўводзіў Славіна і Солахава ў курс справы:
—    Сяло наша не вельмі вялікае, але старадаўняе. Заснавана даўно. Роўна сто хат налічваецца. Людзі галоўным чынам добрыя, але бывае, у сям’і хтонебудзь паскандаліць ці самагонаварэннем зоймецца.
—    Я бачыў на карце, што недалёка паселішча нейкае знаходзіцца, колькі да яго кіламетраў? — спытаў Славін.
—    А, гэта Светлае. Да яго сем кіламетраў. Там хат сорак, не больш.
—    Гэта таксама ваш участак?
—    Так, гэта мая тэрыторыя.
—    Раскажыце пра сям’ю Солахаў.
—    Іх дом у цэнтры сяла, калі ісці ад майго, то па правым баку, з блакітнымі аканіцамі. Цяпер у ім жыве адзін стары Солах. Увесну мінулага года памерла жонка.
—    Маці Рыгора-малодшага?
—    Не, яго маці памерла яшчэ ў трыццаць сёмым. Біў яе да паўсмерці муж, вось яна і да пяцідзесяці не дажыла. У трыццаць восьмым ён ажаніўся на ўдаве ляснічага, якога ў тайзе мядзведзь задраў. Вось так і жылі да мінулай вясны.
—    Колькі пакояў у Солаха ў хаце?
Буравін задумаўся на хвіліну, прыкідваючы размяшчэнне пакояў.
—    Калі не лічыць прыхожую, дзе печ стаіць, то пяць.
—    Як вы думаеце, уцекачы прыйдуць да яго?
—    Упэўнены на ўсе сто. Калі ўжо Грышка абвясціўся ў гэтых месцах, значыць, напэўна, будзе шукаць сустрэчы са старым. Жыць, як мне здаецца, у яго ён не застанецца, не дурань жа, разумее, што да бацькі ў першую чаргу прыйдуць. Тым больш… — Буравін запнуўся, — разумееце, калі старога Солаха раскулачылі, то пагаворвалі, што ў яго, акрамя выяўленых двух дзясяткаў залатых манет, яшчэ не меней як сотня схавана. Але знайсці іх у яго так і не змаглі. Вось і атрымліваецца, што сын яго, напэўна, ведаючы пра гэта, разлічвае і на тое золата, бо не стагоддзе ж стары жыць будзе, а таямніцу з сабой у магілу несці таксама не захоча.
—    І так, паразважаем, чаму злачынцы абавязкова прыйдуць да Сола  ха? — сказаў Славін, на хвіліну змоўк, затым працягваў: — Першае: іх бачылі недалёка ад сяла. Другое: Грышка без дакументаў нікуды не сунецца, значыць, ён будзе пакуль адседжвацца ў зацішным месцы і шукаць дакументы. Гэта небяспечна, злачынцы могуць пайсці на забойства, каб здабыць дакументы. Нам трэба папярэдзіць насельніцтва, і асабліва тых людзей, якія працуюць     у тайзе. Трэцяе, стары, вядома, акажа поўную падтрымку свайму сынку. Ён мясцовы, добра ведае тайгу і зацішныя месцы ў ёй. З гэтага вынікае, што ён можа схаваць уцекачоў у якой-небудзь таежнай хаціне ў глыбіні тайгі і ўпотай перыядычна наведваць іх. У іх зброя, а гэта значыць, дзічыны яны сабе заўсёды здабудуць, а астатняе стары даставіць. Шкада толькі, што мы не ведаем, колькі ў іх патронаў, у арыенціроўцы пра гэта чамусьці нічога не сказана. Дарэчы, у старога стрэльба ёсць?
—    Вядома, ёсць, прычым дзве ці тры. У мясцовых жыхароў у кожнага ёсць ружжо.
Сімоха, які да гэтага маўчаў, заўважыў:
—    Значыць, ён ім можа і сваю стрэльбу даць.
—    І гэта можа быць, — пагадзіўся Славін. — Чацвёртае — гэта золата, пра якое вы, Міхаіл Якаўлевіч, казалі. Так што, як бачым, каб застацца ў гэтых краях у бандытаў ёсць шмат прычын, ці, скажам так, «за». Зараз давайце паглядзім, што «супраць». Першае і, мабыць, самае галоўнае — гэта тое, што Грышку мы будзем шукаць у бацькі. Што яшчэ?
Буравін дадаў:
—    Другое, Грышку ў твар ведаюць многія мясцовыя жыхары, а гэта для яго небяспечна.
—    Правільна. Але ўсё адно, у яго больш шанцаў быць нязлоўленым і здабыць дакументы, пакуль ён будзе хавацца ў гэтай мясцовасці. З гэтага робіцца выснова, што нам трэба прадумаць, як узяць пад назіранне дом старога Солаха.
—    А я думаю, — задуменна прагаварыў капітан, — што Грышка ў дом да бацькі наўрад ці прыйдзе.
—    Гэта чаму ж? — спытаў Славін.
—    Хоць бы таму, што ў доме можа быць засада. Акрамя таго, у старога ён даўно не быў, таму будзе спрабаваць спачатку выведаць усё, а затым ужо ісці на кантакт з бацькам.
—    Сабака ў Солаха ёсць?
—    Тры здаравенныя і злыя, як пантэры. У двор не дадуць і ступіць. Гэта, дарэчы, у шкоду Грышку і яго сябруку.
—    Міхаіл Якаўлевіч, як вы лічыце, як Грышка можа паспрабаваць сустрэцца з бацькам?
Буравін не спяшаўся з адказам. Ён задуменна сядзеў на табурэтцы і глядзеў у падлогу.
Славіну нават здалося, што капітан не пачуў пытання, і вырашыў паўтарыць яго, але Буравін загаварыў:
—    Я думаю, што Грышка паспрабуе сустрэць ці нават зайсці да кагонебудзь са сваякоў.
—    Ой, браткі, — прастадушна прызнаўся Славін, — а я і забыўся пра   іх.
Колькі іх у яго і дзе яны жывуць?
—    Сваякоў у Солаха засталося мала, але яны ёсць. Праз два дамы ад майго жыве яго стрыечны брат Дзенкін Андрэй Аляксеевіч. Разам з ім жывуць жонка і старэйшая дачка з мужам і двума дзецьмі. Ёсць у Андрэя яшчэ двое сыноў, але яны пасля вайны — абодва былі на фронце — засталіся жыць у Новасібірску. Я думаю, што яны не будуць дапамагаць бандытам. Сам Андрэй, гэтак жа як і сыны, на фронце з першых дзён да перамогі ваяваў, тры ордэны і шмат медалёў мае. Яго брыгада ў калгасе перадавая, ён — член партыі. Я памятаю, калі старэйшы Солах з бандытамі вадзіўся, то Дзенкін дапамагаў нам. А вось крыху бліжэй да цэнтра жыве старая Любка, прозвішча яе Беркут. Яна — далёкая сваячка Солаха-старэйшага. Нам трэба памятаць, што і муж і двое сыноў яе былі актыўнымі ўдзельнікамі банды. Усе  яны загінулі  ў перастрэлцы, калі ліквідавалі банду. З тых часоў Беркут жыве адна, прычым не хавае сваёй нянавісці да савецкай улады. Але што возьмеш са старога чалавека? Памяркоўная, шкоды ад яе, акрамя зласлівай балбатні, няма. Людзі проста на яе ўвагі не звяртаюць. Вось да яе Грышка і можа завітаць, гэта факт! Ёсць яшчэ ў Солаха сваяк — Дрозд яго прозвішча, завуць яго Міхаіл Андрэевіч. Жыве ў Светлым з жонкай, сын дзесьці ва Украіне. Міхаіл два гады назад з месцаў пазбаўлення волі вярнуўся.
—    За што быў асуджаны?
—    За дэзерцірства, вызвалілі па амністыі. Да яго пакуль у мяне няма прэтэнзій, працуе ў калгасе быццам бы нядрэнна. Калі сын Солаха быў маладым, то сябраваў з сынам Дразда. Карацей кажучы, мы не павінны скідваць з рахунку і гэту сям’ю.
Славін спытаў:
—    Дык што ж, нам пачынаць?
Буравін усміхнуўся, але з адказам не спяшаўся.
—    А што тут гадаць, — горача заявіў Сімоха. — Стары жыве адзін, перабяромся да яго ў дом і будзем чакаць…
—    Не, гэта не падыходзіць, — перабіў яго Славін, — так бандытаў мы не дачакаемся. Напэўна, яны да яго без адпаведнай разведкі не сунуцца. І вось, уяві сабе, што Грышка Солах падашле гэту старую ці Дразда ў дом. Што мы зробім? Нічога. Ну, а вы што думаеце, Міхаіл Якаўлевіч?
Святло газавай лямпы, якая вісела пад столлю, асвятляла ўчастковага ўпаўнаважанага зверху, і ад гэтага яго твар здаваўся яшчэ больш маршчыністым, выглядаў ён вельмі стомленым.
—    Маё меркаванне такое. Па магчымасці арганізаваць назіранне за Любкай Беркут, Мішкам Драздом і, вядома, за Солахам.
—    Ну, а як гэта зрабіць? — прыгнечана спытаў Славін. — Сіл у нас не хопіць, а прасіць Алтыніна без упэўненасці, што злачынцы сапраўды з’явяцца тут, няёмка.
—    Як гэта зрабіць, пытаеце? — Буравін прыжмурыў вочы. — Я ўжо вам казаў, што людзі на маім участку за рэдкім выключэннем жывуць добрыя, сумленныя. Дык чаму ж нам цурацца іх? Ёсць у мяне нямала надзейных памочнікаў, правераных на справе. Я лічу, што дзясятка паўтара можна адабраць і сустрэцца з імі. Раскажам ім, што за птушак у нашы краі занесла, і папросім дапамагчы нам. Дастаткова вам ці мне лішні раз трапіцца на вочы Солаха, Дразда ці нават Любкі, як яны пачуюць штосьці падазронае, а вось калі нашых памагатых убачаць, то нічога ў гэтым няма.
—    Яны ўсе надзейныя людзі?
—    За тых, каго падбяру, галавой адказваю. Вы яшчэ не забывайце, што яны добрыя паляўнічыя, трапныя стралкі. Пра гэта трэба памятаць, калі справу з узброенымі бандытамі маеш.
—    Дзе мы іх збяром?
—    Думаю, што лепш за ўсё ў канторы калгаса. Папрашу старшыню сельсавета, мужык ён разумны, таксама франтавік, зробіць як мага лепш.
—    Дарэчы, там тэлефон ёсць? — спытаў Славін.
—    А як жа! Інакш са мной Алтынін не звязаўся б.
—    А калі людзей збяром?
—    Заўтра. Адкладаць нельга.
Гасцінныя гаспадары размясцілі гасцей у вялікім цёплым пакоі, дзе стаялі два драўляныя ложкі.
Славін яшчэ доўга ляжаў з адкрытымі вачыма на шырокім і зручным ложку, думаючы пра будучую  аперацыю, пакуль  непрыкметна не заснуў.  Ён ні разу ў жыцці не бачыў мора, а ў гэту ноч яно яму снілася: мора моцна штарміла. Сярод хваль у маленькай лодачцы плыў яго стрыечны брат Аляксей. Хвалі захліствалі лодку, але Аляксей чамусьці весела рагатаў. Ад гэтага рогату і прачнуўся Славін. Прыслухаўся і зразумеў, што за акном хаты не на жарт разгулялася віхура, якую яшчэ ўвечары, пры сустрэчы, прадказваў Буравін. «Дзіўна, — падумаў Уладзімір, — чаму мне прысніўся Аляксей? Як яму служыцца? Цікава, чым ён цяпер займаецца?»
З гэтымі думкамі Славін зноў заснуў. Ён не падазраваў, што за многія сотні кіламетраў, у далёкім Мінску, па вуліцах гуляе завея. Не падазраваў, што ў гэты час яго стрыечны брат уладкоўваецца на начлег у чужой хаце, таксама не падазраваў, што таго чакаюць цяжкія дні барацьбы з небяспечнымі злачынцамі, як, зрэшты, чакаюць яны і яго самога, оперупаўнаважанага крымінальнага вышуку лейтэнанта міліцыі Славіна.

20
Маёр Мачалаў

Ішлі дні. Да вялікай радасці Мачалава Каруноў і яго банда новых дзеянняў не прадпрымалі. Гэта дазволіла надаць больш увагі раскрыццю іншых злачынстваў. Удалося раскрыць крадзеж з магазіна. Высветлілася, што гэта зрабілі трое ўжо немаладых мужчын, адзін з якіх раней працаваў там. Яны ж  і спалілі драўляны будынак магазіна.
Пётр Пятровіч нават змог два дні таму разам з жонкай пабываць у Славіных. Як узрадавалася Анастасія Георгіеўна і Жэня, убачыўшы гасцей! Увесь вечар прайшоў ва ўспамінах. Анастасія Георгіеўна не хавала сваёй радасці, што сын — афіцэр міліцыі.
Мачалаў па просьбе Анастасіі Георгіеўны даведаўся, як адшукалі Латаніну, і пры сустрэчы сказаў, што здрадніцу апазнаў Уладзімір. Анастасія Георгіеўна заплакала. Яна была ўпэўнена, што Міхаіл Іванавіч быў схоплены па даносе Латанінай, і цешылася, што яе сын хоць у нейкай меры адпомсціў здрадніцы…
Пётр Пятровіч сядзеў у сваім кабінеце і прадумваў план сустрэчы на чыгуначным вакзале з Купрэйчыкам. Пра гэта яны дамовіліся яшчэ тады, калі Аляксей рызыкнуў паспрабаваць праз Драбуша выйсці на Карунова. Вырашыўшы, што лепш на сустрэчу ісці яму аднаму, Пётр Пятровіч паглядзеў на гадзіннік. У яго распараджэнні было яшчэ больш як дзве гадзіны. Ён дастаў   з сейфа і паклаў перад сабой тоненькую папку, на якой прачытаў ненавіснае прозвішча «Юшэвіч». Учора Пётр Пятровіч атрымаў два адказы. Асаблівую цікавасць уяўляў для маёра той, у якім паведамлялася, што сям’я Юшэвічаў яшчэ ў сорак чацвёртым годзе выехала са сваёй вёскі ў невядомым кірунку. Адзін з далёкіх сваякоў паведамляў, што маці Юшэвіча ён выпадкова сустрэў напачатку сорак шостага года ў Мінску і яна яму казала, што жывуць яны ў горадзе. Мачалаў запытаў адраснае бюро, але сям’я Юшэвічаў прапісанай у горадзе не значылася. З гэтага можна было зрабіць выснову, што Юшэвічы або ніколі не пражывалі ў Мінску і маці Якава ашукала свайго сваяка, ці жывуць яны без прапіскі. Мачалаў цалкам дапускаў і першае, і другое.
Мачалаў уявіў сабе Юшэвіча. Памятаў яго ён добра, як-ніяк жылі ў адной вёсцы. Ужо тады, у мірны час, тагачаснаму ўчастковаму ўпаўнаважанаму даводзілася не раз займацца Грышкам Мірэйчыкам і яго сябруком Яшам Юшэвічам.
Ледзь чутна зазвінеў стары «рагаты» тэлефонны апарат, які захаваўся з часоў рэвалюцыі. Начальнік міліцыі падняў трубку і пачуў голас дзяжурнага:
—    Таварыш маёр! Толькі што паведамілі, што на вуліцы Усходняй выяўлены труп гаспадыні.
—    Хто паведаміў?
—    Суседка прыбегла.
—    Дзе яна?
—    Тут, у мяне.
—    Правядзіце жанчыну да мяне, а самі збірайце групу. Накіруйце яе да месца здарэння, я выеду адразу ж, як толькі пагавару з гэтай жанчынай.
Дзяжурны выйшаў, а Мачалаў, прыбіраючы са стала папку з матэрыяламі на Юшэвіча, раздражнёна падумаў: «Трэба ж, толькі падумаў пра тое, што Каруноў не дае пра сябе знаць, як на табе. Хаця рана рабіць вывад, а раптам тут зусім іншае».
У пакой увайшла жанчына. Відавочна, яна вельмі спяшалася і яшчэ не адсаплася. Твар яе быў потны, паліто — расшпілена. Маёр запрасіў яе сесці і адкрыў свой нататнік, у які заносіў усе звесткі пра нераскрытыя справы. Ён запісаў яе прозвішча і адрас і толькі пасля гэтага спытаў:
—    Вы самі бачылі забітую?
—    Так, канешне. Нашы дамы стаяць побач. Я прыйшла да Леакадзіі,  гэта яе так завуць, сланечнікавага алею пазычыць, а яна, бедная, каля ложка ляжыць, уся ў крыві, вочы адкрыты, і не дыхае!
—    Хто-небудзь выходзіў з яе дома?
—    Не, я нікога не бачыла.
—    Хто яшчэ пражывае ў яе доме?
—    Адна яна жыла. Муж на фронце загінуў. Пры немцах пакутавала і існавала толькі за кошт сваіх кватарантаў. Аб смерці мужа даведалася ў канцы сарок чацвёртага.
Мачалаў зразумеў, што жанчына не паведаміць яму нічога, што прымусіць яго прымаць меры прама тут, у аддзяленні, і пачаў апранацца…
Гутарка заняла ўсяго некалькі мінут, і аператыўная група паехаць яшчэ  не паспела. Жанчыну пасадзілі ў кабіну, а самі залезлі ў кузаў. Палутарка, прыбуксоўваючы коламі па снезе, кранулася з месца. Кузаў быў выпацканы машынным маслам, у ім валяліся трэскі. Усім пяцярым супрацоўнікам давялося стаяць. Трымаліся хто за кабіну, а хто за брудныя дрыготкія барты. «Вярнуся ў аддзел, — злосна падумаў маёр, — старшыну і шафёра прабяру як след. Зусім за машынай не сочаць!»
Ён адварочваў твар ад сустрэчнага ветру, але вочы хутка напаўняліся слязамі, вецер залазіў пад старэнькае восеньскае паліто, спецыяльна надзетае для сустрэчы з Купрэйчыкам. Нягледзячы на тое, што ехалі нядоўга, Мачалаў адубеў. Ён цяжка саскочыў на зямлю і першым увайшоў у брамку. Лёгкі сняжок замёў сляды, і толькі ледзь прыкметныя іх абрысы сведчылі пра тое, што па двары хтосьці прайшоў.
Мачалаў увайшоў у цёмны калідор, намацаў дзверы і адчыніў іх. Прайшоў першы пакой і адчыніў пафарбаваныя белай фарбай дзверы. У пакоі была бязладзіца. У Мачалава непрыемна засмактала пад лыжачкай. Хто-хто, а ён разумеў, што гэта характэрна для налётчыкаў, якія ў пошуках каштоўнасцей    і грошай пераварочваюць у доме ўсё. Але вось на стале ўбачыў дзве пустыя бутэлькі з-пад гарэлкі, на разасланай газеце валяліся рэшткі ежы. Недалёка  ад стала, каля ложка, які стаяў ля далёкай сцяны, ляжала жанчына. Яна была ў камбінацыі. Коўдра спаўзла з ложка і затуляла яе ногі. Жанчына ляжала тварам угару. Вочы былі шырока раскрыты, на твары — кроў. Аднаго позірку было дастаткова, каб пераканацца: удар быў нанесены па галаве, спераду. Недалёка валяўся малаток. У пакоі было змрочна, і Мачалаў загадаў:
— Новікаў, уключы святло.
Новікаў стаяў недалёка ад дзвярэй і, не сыходзячы з месца, працягнуў руку і пстрыкнуў выключальнікам. Затым участковы інспектар прывёў панятых, і опергрупа прыступіла да агляду.
Мачалаў  агледзеў  газету,  разасланую  на  стале.  Гэта  была  «Советская Белоруссия». Ён адразу ж звярнуў увагу,  што на ёй алоўкам было напісана: «Мог. 43». Ціха сказаў следчаму, які пісаў пратакол агляду месца  здарэння:
— Іваныч, не забудзься адзначыць у пратаколе запіс на газеце. — І, пачуўшы адказ следчага «ўгу», дадаў: — І вось гэтыя шлейкі не забудзь. Рэч мужчынская, а на спінцы ложка жанчыны боўтаецца.
Сапраўды, на нікеляванай спінцы ложка віселі звычайныя мужчынскія шлейкі.
Бутэлькі з-пад гарэлкі, рэшткі ежы, дзве пустыя шклянкі на стале і гэтыя шлейкі падказвалі Мачалаву, што ў дадзеным выпадку можа быць замешаны чалавек, які гасцяваў у гаспадыні.
Уважліва аглядаючы месца здарэння, маёр не забываў і пра тое, што сёння ў яго сустрэча з Купрэйчыкам. Прызначыўшы за сябе старшага і загадаўшы асцярожна спакаваць бутэлькі і шклянкі, якія стаялі на стале, Мачалаў накіраваўся да машыны. Яго праводзіў Новікаў, і Пётр Пятровіч, перш чым сесці ў кабіну, яшчэ раз нагадаў:
—    Іван Іванавіч, не забудзься арганізаваць стараннае апытанне ўсіх суседзяў, можа, хто-небудзь бачыў забойцу. І яшчэ, пацікаўцеся, хто з мужчын наведваў яе.
Новікаў адказаў «ёсць!», і маёр сеў у кабіну. Заклапочана паглядзеў на гадзіннік і загадаў шафёру:
—    Давай хутчэй да вакзала. — Мачалаў, вычакаўшы, пакуль машына набярэ хуткасць і шум матора стане цішэйшым, дадаў: — Заўтра нагадай мне, каб табе і старшыне, адказнаму за гаспадарку, дыхту даў добрага. Зусім за машынай не сочыце. Хоць бы шанавалі, што з усіх аддзяленняў горада толькі нам далі машыну, а вы яе дабіваеце.
Маладзенькі сяржант маўчаў. Ён спрытна кіраваў палутаркай і рабіў выгляд, што словы начальніка да яго адносін не маюць.
Гэта не спадабалася Мачалаву, і ён спытаў:
—    Ты зразумеў мяне ці не?
—    Вядома, зразумеў.
—    А чаго тады маўчыш?
—    А хто  радуецца абяцанаму дыхту? Асабіста я цешуся пасля яго. —  І, памаўчаўшы трохі, дадаў: — Мы ж сёння дровы ў аддзяленне вазілі.
—    А іх што, маслам машынным змазвалі?
—    Ды каністра дзіравая трапілася. Я яе паклаў плазам, а ў яе каля гарлавіны дзірка аказалася…
—    Глядзець трэба, — кінуў нязлосна Пётр Пятровіч і замоўк. Маўчаў і шафёр. Відавочна, ён быў рады, што непрыемная гутарка скончылася.
Неўзабаве наперадзе паказалася прывакзальная плошча. Мачалаў загадаў спыніцца. Ён вырашыў машыну не трымаць і сказаў:
—    Вяртайся на месца здарэння і перадай Новікаву, няхай пацікавіцца, хто са сваякоў ёсць у забітай, і хай абавязкова высветліць прозвішчы кватарантаў, якія пражывалі ў яе, у тым ліку і тых, хто кватараваў падчас вайны.
Затым Пётр Пятровіч саскочыў з падножкі і пашыбаваў да вакзала. Ён некалькі разоў азірнуўся, уважліва аглядаючы пешаходаў: ці не зацікавіўся хто-небудзь ім. Не, быццам бы ўсё ішло звычайна, і Пётр Пятровіч перасек плошчу. Неўзабаве ён убачыў Купрэйчыка. Прайшоў недалёка ад яго і, пераканаўшыся, што Аляксей яго заўважыў, накіраваўся да невялікага сквера, затым перасек вуліцу і неўзабаве апынуўся каля паўразбуранага дома. Праз правал у сцяне насцярожана глядзеў на вуліцу, па якой да дома набліжаўся Купрэйчык. За капітанам ніхто не сачыў.
Аляксей, усміхаючыся, сказаў:
—    Злодзей, рабаўнік, рэцыдывіст і бандыт Лёха па вашым загадзе прыбыў. З усмешкай гледзячы на Купрэйчыка, Мачалаў адказаў:
—    Як дзве кроплі вады бандыт, далібог! Лёша, можа, ты ўжо з імі на «справу» хадзіў?
—    Не, пакуль толькі п’ю і планы строю.
—    Бачыў Карунова?
—    Кожны дзень сустракаюся. — І Аляксей падрабязна расказаў пра сваё знаёмства з Каруновым і яго сябрамі. — Ведаеш, Пётр, Каруноў сустрэў мяне насцярожана і нават цяпер, на словах паверыўшы мне, паводзіць сябе асцярожна. Але нічога, яго язык паступова развязваецца, патроху пра сваіх сяброў расказвае. Атрымліваецца, што група ў іх з пяці чалавек. Акрамя Карунова,   у яе ўваходзіць мой гаспадар — Прутаў, адна жанчына па мянушцы Магіла, але яе і астатніх дваіх я яшчэ не бачыў, ведаю толькі, што адзін з іх працуе ў лазні.
—    А Драбуш?
—    Як ні дзіўна, Драбуш — сябар Карунова, дапамагае яму, але на «справу» з ім не ходзіць.
—    А дзе сёння днём былі Каруноў і яго сябрукі?
—    Гадзін у дзесяць Каруноў прыйшоў да Прутава і п’юць да гэтага часу. Дзякуй богу, што мне ўдаецца выкручвацца і не піць, а то перад табой цяпер стаяў бы стопрацэнтны алкаш Купрэйчык.
—    Разумееш, Лёша, сёння днём зноў забілі жанчыну.
Мачалаў паведаміў усё, што яму было вядома пра гэты выпадак, і спытаў:
—    Значыць, не яны?
Купрэйчык ціха, нібы разважаючы ўслых, прагаварыў:
—    Каруноў і Прутаў адпадаюць. Але, разумееш, сёння, калі Каруноў добра выпіў, ён, як бы між іншым, сказаў, што Магіла і два карашы пайшлі   на «работу». Можа, ён гэта забойства меў на ўвазе? — Купрэйчык з трывогай паглядзеў на Мачалава.
—    Паспрабуй праверыць.
—    Добра.
—    І яшчэ, Лёша, нам удалося ўстанавіць цікавую дэталь: у пяці дамах, на гаспадароў якіх былі здзейснены напады, у розны час на кватэры жыў Каруноў.
—    Вось яно што… — працяжна сказаў Купрэйчык, — значыць, праводзіў разведку. А ў жанчыны, якая забіта сёння?
—    Яшчэ не высветлілі.
—    Надзя не тэлефанавала?
—    Як  жа!  Кожны  дзень  тэлефануе,  усё  пытаецца,  калі  мужа    вярну.
Выкручваюся як магу.
—    Скажы, хай не хвалюецца, хутка буду дома.
—    Добра, скажу. Не забудзься пра гэтую Магілу высветліць, чым чорт не жартуе.
—    Не забудуся. Калі сустрэнемся?
—    Калі не патэлефануеш, то ў сераду, тут, у шаснаццаць.
Яны паціснулі адзін аднаму рукі і разышліся. Першым сышоў у бок вакзала Купрэйчык. Вычакаўшы трохі, Мачалаў пайшоў у бок універсітэта. Неўзабаве ён сеў у трамвай, але праз два прыпынкі выйшаў з вагона і зайшоў у будынак электрастанцыі, размешчаны каля парку імя Горкага. Пётр Пятровіч вырашыў патэлефанаваць у аддзяленне міліцыі і высветліць, як ідуць справы па раскрыцці забойства. Яму пашанцавала, у дзяжурным пакоі, куды ён датэлефанаваўся, быў Новікаў. Ён далажыў пра вынікі агляду месца здарэння і апытання суседзяў загінулай. Маёр спытаў:
—    Не высветлілі, Каруноў не пражываў у яе на кватэры?
—    Суседка, якая паведаміла ў аддзяленне пра тое, што здарылася, кажа, што жылі на кватэры некалькі мужчын, але іх імёнаў і прозвішчаў яна не ведае. Вось калі б фота Карунова ёй паказаць, тады, магчыма, яна б і пазнала яго, калі ён жыў па суседстве.
—    Ясна. Можа, твая праўда. Трэба паспрабаваць знайсці фотакартку яго. А цяпер ты, Ваня, схадзі на пошту і спытай, што можа азначаць надпіс на газеце, а я, мабыць, прайдуся крыху, штосьці галава баліць. Сустрэнемся ў аддзяленні гадзіны праз паўтары.
Мачалаў выйшаў на вуліцу Савецкую, перасек яе і па вузкай сцяжынцы пайшоў уздоўж ракі.
Працоўны дзень у супрацоўнікаў міліцыі быў не нармаваны, і працаваць даводзілася па дванаццаць—чатырнаццаць гадзін у суткі, а нярэдка і ночы напралёт. Мачалаў крочыў уздоўж ракі, стараўся не думаць пра працу, але гэта атрымлівалася з цяжкасцю. На плечы былога камбата, затым начальніка аддзела барацьбы з бандытызмам лёг цяжкі груз барацьбы са злачыннасцю і яшчэ дзясяткі вялікіх і малых праблем. Людзей не ставала, а тыя, што былі, жылі, дзе давядзецца: у маленькіх халупах, збудаваных сярод развалін, на кватэрах, туліліся з сем’ямі ў катухах-пакойчыках інтэрнатаў. Некаторыя спалі проста ў кабінетах аддзялення. Цяжка было і з харчаваннем у супрацоўнікаў, асабліва сямейных, тых, у каго былі маленькія дзеці. Да трывог і клопатаў сённяшняга дня дадалося пачуццё нездаволенасці тым, што ён ніяк не можа напасці на след Юшэвіча.
Мачалаў так задумаўся, што да яго свядомасці не адразу данёсся нягучны дзіцячы крык: «Дапамажыце, тану! Дапамажыце!»
Маёр рвануўся на строму, якая аддзяляла яго ад ракі. Крык даносіўся адтуль. Правальваючыся па пояс у снезе, ён узлез на невялікую строму і ахнуў. Амаль на сярэдзіне ракі ў палонцы боўтаўся хлопчык гадоў сямі. Ён спрабаваў учапіцца за лёд і ўзлезці на яго, але лёд крышыўся, хлопчык зрываўся і з галавой акунаўся ў ваду.
Мачалаў разумеў, што лёд яшчэ слабы, асабліва тут, дзе ў раку з трубы ішла цёплая вада ад прадпрыемстваў. Пётр Пятровіч азірнуўся. «Дошку б знайсці! — падумаў ён, аглядаючы засыпаную снегам мясцовасць. — Але дзе тут яе знойдзеш! Наперад, маёр!» — загадаў ён сабе і кінуўся да ракі.
—    Трымайся, хлопец. Я іду да цябе на дапамогу!
Мачалаў зняў з сябе паліто, падбег да ракі, лёг на лёд і папоўз, пхаючы перад сабой паліто. Ён разумеў, што секунда прамаруджвання можа стаць для хлопчыка фатальнай. У любы момант стомленасць і холад могуць зрабіць сваю страшную справу. Каб падбадзёрыць яго, Пётр Пятровіч, працягваючы паўзці, спытаў:
—    Як жа ты тут апынуўся?
—    Хацеў перайсці праз раку, — ледзь раскрываючы ссінелыя вусны, адказаў хлопчык і, губляючы сілы, дадаў: — Ой, дзядзечка, міленькі, хутчэй, я зараз патану!
Мачалаў, не зважаючы, што пад ім трашчыць лёд, папоўз яшчэ хутчэй. Калі да палонкі засталося не больш за два метры, Пётр Пятровіч прасунуўся яшчэ на паўметра і моцна пхнуў ад сябе паліто.
—    Хапайся за крысо!
Сам Мачалаў моцна трымаў паліто за рукаў. Хлопчык ухапіўся за адзежыну і паспрабаваў вылезці на лёд. У гэты момант Мачалаў адчуў, як прагінаецца лёд пад ім. Ён хацеў, не выпускаючы паліто, перакаціцца на іншае месца, але пачуўся трэск, і маёр апынуўся ў вадзе. Здаецца, што ўсё цела наскрозь працялі тысячы іголак. Пётр Пятровіч падумаў пра хлопчыка: «Госпадзі, як жа ён трымаецца гэтулькі ў такой вадзе?» — і бадзёра крыкнуў: — Вось бачыш,  і я выкупаўся! — Маёр разумеў, што ў гэтыя хвіліны жыццё хлопчыка і яго ўласнае жыццё былі ў яго руках. А холад смяротнай хваткай сціскаў цела, намоклая вопратка цягнула на дно.
Ён упёрся грудзьмі ў беражок лёду і загадаў хлопчыку:
—    Трымайся за паліто і лезь на лёд, дапамагай сабе нагамі! Але хлопчык ледзь чутна сказаў:
—    Не магу, дзядзечка, тану. — І, адпусціўшы паліто, пачаў апускацца ў ваду. Мачалаў ірвануўся да яго, паспеў схапіць яго за валасы, прыпадняць галаву над вадой.— Трымайся, сябручок, мы ці выратуемся разам, ці сыдзем разам на дно!
Ён падцягнуў да сябе хлопчыка і, падтрымліваючы яго галаву, паплыў да берага. Праз некалькі метраў яны апынуліся ля ўскрайку лёду. Ён паспрабаваў выцягнуць хлопчыка на лёд і раптам адчуў, што сілы пакідаюць яго.
«Трымайся, маёр, — са злосцю загадаў сабе Мачалаў, — на фронце выжыў і не маеш правы тут гінуць!»
З вялікім намаганнем ён усё-такі выпхнуў хлапчука на лёд:
—    Паўзі, родны! Паўзі!
Хлопчык хоць і выяўляў прыкметы жыцця, але не рухаўся. Губляючы рэшткі сіл, Пётр Пятровіч усё ж ссунуў хлопчыка з месца, а сам ад штуршка з галавой акунуўся ў ваду. Мачалаў адчуваў, што яшчэ крыху і сілы яго вычарпаюцца. Ён вынырнуў і падумаў: «Няўжо смерць? Не, трэба сабраць усе сілы, трэба пхаць хлапчука наперад, інакш ён прымерзне да лёду, і канец!» Пётр Пятровіч упёрся рукамі ў хлопчыка і сутаргава запрацаваў непаслухмянымі нагамі. Адчуў, як зрушыўся з месца хлопчык, наваліўся грудзьмі на лёд. Лёд трэснуў, і Мачалаў трошкі прасунуўся наперад. Зноў пхнуў наперад хлопчыка і зноў налёг на лёд. Потым так зноў і зноў, да берага заставалася не больш за два метры, ён чарговы раз пхнуў хлопчыка, зноў акунуўся ў ваду і адразу ж адчуў пад нагамі дно. Дрэнна цямячы, ён, выбіваючыся з апошніх сіл ламаў лёд. Праз два крокі лёд ужо ўтрымліваў іх. Пётр Пятровіч папоўз да берага, падцягваючы за сабой хлопчыка. Вось ён, такі жаданы бераг! Мачалаў устаў на ногі, па калена патанаючы ў снезе. Сіл, здавалася, не было зусім, але ён нагнуўся і з велізарным напружаннем узяў хлопчыка на рукі. Зараз трэба было падняцца на строму. Пётр Пятровіч павольна рушыў угару. Глыбокі снег замінаў ісці, затое не слізгалі ногі. Вось і груд. Не пераводзячы дыхання, Мачалаў пачаў спускацца ўніз, туды, дзе віднелася сцяжынка. Пётр Пятровіч разумеў, што зроблена толькі палова справы. Цяпер яму, знясіленаму, трэба было данесці выратаванага хлопчыка да сцяжынкі, а затым па ёй дабрацца да Савецкай вуліцы,  дзе былі людзі,  дзе стаяў цёплы будынак  электрастанцыі.  І Мачалаў ішоў. У абледзянелай адзежы, аслаблымі рукамі ён прыціскаў да грудзей хлопчыка. Вочы закрывалі склееныя лёдам валасы, у свядомасці цяплілася адзіная думка: дайсці да людзей, яны выратуюць хлопчыка. Ён нават не чуў звычайнага вулічнага шуму, калі выйшаў на Савецкую. Мачалаў, нібы  ў сне, не бачачы здзіўленых поглядаў прахожых, перайшоў вуліцу і ўвайшоў у будынак электрастанцыі. Да яго кінуліся людзі, і маёр, як яму здалося, гучна пракрычаў:
—    Тэрмінова «хуткую»! Трэба ратаваць хлопчыка!
Але яго голасу ніхто не чуў, таму што маёр толькі слаба паварушыў вуснамі. Людзі і так усё зразумелі. Хлопчыка паклалі на пісьмовы стол і сталі здымаць з яго адзежу. Двое мужчын заняліся Мачалавым.
Неўзабаве прыехала «хуткая дапамога». Урачы завіхаліся адразу над абодвума, а затым іх, захутаных у нечыя футры і паліто, вынеслі на насілках   і пагрузілі ў машыну.
«Хуткая дапамога», завываючы сірэнай, імчалася па вуліцах горада, а ў салоне, на насілках, ляжалі дарослы і дзіця. Мачалаў страціў прытомнасць і не бачыў, што хлопчык па-над футрам з галавой быў накрыты белай прасціной. Ён быў мёртвы. Жанчына-ўрач, не хаваючы слёз, плакала, нібы яна была вінаватая ў смерці незнаёмага ёй сямігадовага хлопчыка…

21
Участковы ўпаўнаважаны Буравін

Прайшоў тыдзень як Славін і Сімоха ўладкаваліся ў Станавым. Разам з мясцовымі актывістамі яны назіралі за дамамі, у якіх маглі з’явіцца небяспечныя злачынцы. Па прапанове Буравіна група паляўнічых-добраахвотнікаў прачэсвала і аглядала бліжэйшыя лясы. Вопытныя стралкі шукалі сляды ўцекачоў, але нічога выявіць пакуль не ўдалося.
У нядзелю пасля сняданка Славін размаўляў з сынам гаспадара Воўкам, які атрымаў тройку па алгебры і тлумачыў гэта «нешанцаваннем». Сімоха дапамагаў гаспадару ў двары.
Нечакана ў пакой увайшоў Буравін. Твар яго было заклапочаны.
—    Здарылася што-небудзь, Міхаіл Якаўлевіч? — спытаў Славін, устаючы з лавы і падыходзячы да Буравіна.
—    Такога яшчэ не было, свінню выкралі ў аднаго з жыхароў Светлага.
—    Свінню, кажаце… Цікава… А раптам гэта работа Солаха і Мельнікава, жэрці ж трэба штосьці?
—    Вось пра гэта я таксама падумаў. Паеду пагляджу.
—    Я таксама з вамі, — заявіў Славін і рашуча пацягнуўся да свайго паўкажушка, які вісеў на вешалцы.
—    Не, таварыш лейтэнант, я думаю, што гэтага рабіць не трэба. Вас людзі не ведаюць і, убачыўшы са мной, насцярожацца. Я конна хутка злятаю, а затым падумаем, што трэба рабіць.
Неяк дзіўна выглядалі адносіны, якія склаліся паміж Славіным і Буравіным. Оперупаўнаважаны быў старшым групы, але часцей за ўсё прымалася рашэнне, якое прапаноўваў участковы. Вось і цяпер, падумаўшы, Славін павесіў на кручок свой паўкажушак.
Буравін неўзабаве ўжо быў у Светлым. Пацярпелая, пажылая жанчына Анфіса, нават паплакала, убачыўшы капітана:
—    Што ж гэта робіцца, Міхаіл Якаўлевіч? У нас у сяле, ужо як у Крыме, красці пачынаюць, ды яшчэ свіней! Дзе ж гэта відана?
Буравін усміхнуўся. Ён успомніў, як у саракавым годзе Анфіса як перадавая калгасніца была прэміравана бясплатнай пуцёўкай на курорт, а там на вакзале ў яе ўкралі чамадан. Анфіса нікуды не паведамляла пра гэта, а, калі пасля адпачынку вярнулася ў свой калгас, прыйшла да ўчастковага і ледзь ці не з кулакамі накінулася на яго, патрабуючы, каб ён неадкладна прыняў меры і знайшоў чамадан.
—    Пакажы мне спачатку, дзе твая свіння знаходзілася. Гаспадыня пайшла наперадзе, галосячы:
—    Такая была свіння,  такая  была  свіння…  чысценькая,  гладзенькая! Я ж так за ёй глядзела. — І раптам яна на паўдарозе спынілася, якраз на сярэдзіне двара, усім сваім грузным целам павярнулася да ўчастковага і рушыла на яго. — Але ты, Міхаіл Якаўлевіч, у мяне зараз не выкруцішся, як тады, у саракавым! Ты павінен знайсці маю свінню, а не знойдзеш, начальству твайму скаргу на дзесяці лістах напішу.
—    Дык ты ж, Анфіса, непісьменная, як жа ты скаргу пісаць будзеш? — пажартаваў капітан і пашкадаваў. У гаспадыні тут жа высахлі слёзы, і яна пайшла ў наступленне.
—    Нічога, дарагі Мішанька, я на цябе ўправу знайду, сама паеду ў раён і раскажу, як ты хлеб казённы адпрацоўваеш. І скажу я табе так: не знойдзеш свінню — сваю аддасі! І кропка на гэтым.
Гаспадыня пры гэтых словах нават прытупнула, павярнулася і пайшла   да хлява. Буравін, усміхаючыся, пайшоў за ёй. У душы ён спадзяваўся яшчэ на тое, што свіння сама ўцякла, але, зірнуўшы на дзверы, зразумеў, што тут сапраўды злачынства. На дзвярах бездапаможна боўтаўся замок, выдраны разам з дужкай з дзвярной каробкі. Буравін выйшаў у двор і за вуглом, ля сцяны хлява, убачыў некалькі слядоў, занесеных завеяй. Ён паклікаў гаспадыню:
—    Анфіса, гэта не твае сляды?
—    Не, я туды не хадзіла. Я глядзела ў гародзе і за хлявом, але не з гэтага боку.
Буравін паспрабаваў вызначыць хоць бы прыблізна памер абутку, але зрабіць гэта было цяжка. Капітан не спяшаючыся рушыў да плота. Там яго чакала яшчэ адна непрыемная неспадзеўка. У плоце, з боку лесу, было выламана чатыры дошкі. На ніжняй жэрдцы ён выявіў жмут светлай цвёрдай поўсці.
Буравін вярнуўся да хаты. Спытаў у гаспадыні:
—    Сабакі ў цябе няма?
—    Не, не люблю я сабак, толькі аб’ядаюць яны, лепш ужо кабанчыка трымаць.
—    Якога колеру твая свіння?
—    Светлая, такая беленькая…
—    Я паеду ў лесе сляды пашукаю, а заяву мы з табой крыху пазней складзём.
Ён проста па друзлым снезе, праз поле накіраваў каня да ўзлеску. Буравін ведаў, што ў лесе вецер трохі меншы, і спадзяваўся выявіць сляды выкрадальнікаў. І на ўзлеску ён знайшоў усё-такі сляды. Яны належалі траім невядомым. Сляды вялі ў глыб тайгі, і капітан, трымаючы каня за аброць, пайшоў побач. Метраў праз трыста ён убачыў прыпарушаны зверху, шчыльна ўтаптаны ля кустоў снег. Конь неспакойна фыркнуў. Буравін разгроб свежы полаг снегу і ўбачыў кроў.
«Так. Значыць, тут яны і закалолі свінню». Ён яшчэ раз абышоў гэта месца і заўважыў рэшткі слядоў палазоў. Па памеры каляіны вызначыў, што гэта былі санкі. След яшчэ праглядаўся на снезе, і ўчастковы рушыў далей. Праз пяцьсот метраў ён выйшаў на лясную дарогу. Тут вецер быў мацнейшы і сляды замяло.
У трывожным роздуме вярнуўся Буравін у сяло, напісаў ад імя пацярпелай заяву і ткнуў пальцам, дзе трэба распісацца.
Увечар Буравін расказаў Славіну і Сімоху пра вынікі сваёй паездкі. Славін спытаў:
—    Лічыце, што гэта іх работа?
—    Так, больш няма каму такое зрабіць. Вакол у тайзе чалавека са свечкаю не знойдзеш, ну, а мясцовыя красці не будуць, за гэта я галавой  ручаюся.
—    Няхай сабе злодзеі Солах і Мельнікаў, то як растлумачыць, што сляды ў лесе належаць траім чалавекам. Значыць, трэцім мог быць толькі мясцовы жыхар.
—    Гэта вы, Уладзімір Міхайлавіч, правільна заўважылі наконт трэцяга. Так, там быў мясцовы жыхар. Але я меў на ўвазе сумленных вяскоўцаў і ўпэўнены, што з імі быў хтосьці з тых, каго мы трымаем пад кантролем.
—    Што ж атрымліваецца? — заўважыў Сімоха, — мы за імі сочым, а яны калі хочуць, тады сыходзяць…
—    Не здзіўляйся, Андрэй, — перабіў яго Славін, — завейнай ноччу можна выйсці з дому непрыкметна. Нам трэба прымаць больш рашучыя меры. Уначы будзем тэлефанаваць Алтыніну…

22
Маёр міліцыі Алтынін

Маёр Алтынін турбаваўся за лёс сваіх супрацоўнікаў. Яны знаходзіліся далёка ад раённага цэнтра і павінны былі разлічваць толькі на ўласныя сілы. Алтынін разумеў, што калі ён накіруе ў Станавое дадатковыя сілы, то пра гэта, напэўна, стане вядома злачынцам і яны проста сыдуць з гэтых месцаў. Знаходжанне ж бандытаў там, дзе яны цяпер былі, хоць і ўяўляла вялікую небяспеку, але нашмат аблягчала магчымасць злавіць іх…
Разважаючы над гэтым, Алтынін штохвіліны паглядаў на чорны стары тэлефон. Ён чакаў, калі яго злучаць з Кемерава. Нарэшце раздаўся рэзкі тэлефонны званок.
Маёр падняў трубку, пачуў голас начальніка ўпраўлення і стаў  дакладваць:
—    Здравія жадаю, таварыш палкоўнік. Я вырашыў патурбаваць вас па справе Солаха. Учора ўначы мне тэлефанаваў Славін. Хутчэй за ўсё ўце качы там.
Алтынін расказаў і пра крадзеж свінні, і пра сляды ў лесе, якія выявіў участковы ўпаўнаважаны Буравін.
Палкоўнік моўчкі, не перабіваючы, слухаў. Алтыніну нават здалося, што сувязь перапынілася, і ён трывожна спытаў:
—    Ало, вы мяне чуеце, таварыш палкоўнік?
—    Так, так, я слухаю. Што ж вы прапануеце?
—    Я хачу вас папрасіць узмацніць кантроль за дарогамі, якія выходзяць з раёна, і даць мне дадаткова людзей, каб блакіраваць участак тайгі, дзе павінны знаходзіцца злачынцы.
—    У Станавое, лічыце, яшчэ супрацоўнікаў не трэба накіроўваць?
—    Я думаю, што не трэба. Славіну і Сімоху пакуль удаецца знаходзіцца там неапазнанымі. Пра іх прысутнасць ведае толькі невялікая колькасць актывістаў, адабраных для кантролю за бацькам Солаха і яго сваякамі.
—    Так і быць, мы ўзмоцнім кантроль за дарогамі і заўтра ж накіруем вам у дапамогу невялікі атрад супрацоўнікаў, якія добра арыентуюцца ў тайзе. Выкарыстоўвайце іх для пошуку логава злачынцаў. Мяне турбуе, што Славін  і Сімоха адарваны ад аддзялення. Падумайце, можа, недалёка ад Станавога арганізаваць «стаянку лесарубаў». Размясціўшы там з дзясятак супрацоўнікаў, вы зможаце аператыўна ўмяшацца, калі спатрэбіцца, дый сувязь надзейную падтрымліваць са Славіным. Ну, як Славін, не рвецца ў Беларусь?
—    Напэўна, рвецца, таварыш палкоўнік, але ён чалавек стрыманы. У яго ж там маці, сястра. Перажывае ён і за лёс бацькі… Хлопец яшчэ малады, а перажыў колькі! Асабіста я перавёў бы яго ў Беларусь. Сам ён прасіцца не будзе. Яму патрэбна дапамога, а дакладней, ваша дапамога, таварыш палкоўнік.
—    Добра, добра, я падумаю, але пакуль хай працуе.

23
Лейтэнант Новікаў

На пошце Новікаву сказалі, што надпіс на газеце «Мог. 43», напэўна, зрабіў паштальён.
Пажылы начальнік паштовага аддзялення хрыплым прастуджаным голасам казаў:
— «Мог.»— гэта скарочаная назва вуліцы, а лічба 43 пазначае нумар дома. — Начальнік пошты пацягнуўся па тоненькую папку. — Тут у мяне пералік вуліц горада. Давайце паглядзім, якія вуліцы вам могуць падысці.
Праз некалькі хвілін Новікаў зразумеў, што яму трэба ехаць на вуліцу Магілёўскую. Ён высветліў, якое паштовае аддзяленне абслугоўвае гэту вуліцу, і паехаў туды.
Паштовае аддзяленне размяшчалася ў маленькай драўляным дамку. Усярэдзіне — цесна, няўтульна і холадна. Начальніка на месцы не было. Маладзенькая дзяўчына, якая сядзела за фанернай перагародкай, сказала, што ў дом нумар сарок тры па вуліцы  Магілёўскай сапраўды дастаўляецца     газета
«Советская Белоруссия». Падпісчыкам яе з’яўляецца Гарбылеўскі Мікалай Стэфанавіч.
—    Дзе ён працуе? — спытаў оперупаўнаважаны. Дзяўчына ўсміхнулася:
—    Пошта не міліцыя і такіх звестак не ведае.
—    А асабіста пра сябе якія звесткі маеце?
—    А што вас цікавіць?
—    Ну, напрыклад, вольныя вы сёння вечарам? — Новікаву спадабалася гэта сімпатычная дзяўчына, і калі б Мачалаў цяпер і пачуў такое пытанне,  то, напэўна, не зразумеў бы свайго падначаленага. Новікаў быў халасты, і яго жаданне пазнаёміцца з дзяўчынай было натуральным.
Дзяўчына хацела штосьці адказаць, але раптам перастала ўсміхацца і зрабілася строгай і афіцыйнай. Лейтэнант азірнуўся і ўбачыў, што ў памяшканне ўвайшоў малады чалавек. Ён стаў побач з Новікавым і паглядзеў на дзяўчыну:
—    Тася, ты хутка?
—    Ты ж ведаеш, Вася, праз дваццаць мінут.
—    Добра, я пачакаю.
У руках Вася трымаў сетку-авоську і бітон з малаком.
Новікаву ўсё стала ясна. Ён павярнуўся і выйшаў. «Чорт бы іх пабраў, гэтых прыгажунь, яшчэ малако маці на вуснах не обсохла, а яна ўжо замужам», — думаў ён, крочачы да дома нумар сарок тры. Дом быў невялікім, і ў ім, хутчэй за ўсё, пражывала не больш за адну сям’ю. Памеркаваўшы, Новікаў вырашыў не спяшацца заходзіць у гэты дом, а накіраваўся ў суседні.
Па суседстве жыла гаманкая бабулька, якая, відавочна, сумавала і была рада магчымасці пагаварыць з чалавекам. Дзякуючы ёй, Новікаў неўзабаве даведаўся, што ў суседнім доме пражывае з жонкай і двума дзецьмі начальнік аўтагаража Гарбылеўскі.
—    Чалавек ён паважны, ветлівы, — характарызавала Гарбылеўскага бабулька, — пры сустрэчы заўсёды пагаворыць са мной, пра здароўе спытае. Не, што і казаць, цяпер такіх мужчын рэдка сустрэнеш.
—    У камандзіроўкі ён часта ездзіць?
—    Хто яго ведае. Бачу яго не кожны ж дзень, можа, і ездзіць.
—    Ну, а сябруе з кім?
—    Прыходзяць да іх у дом людзі, але я іх не ведаю.
—    А вы самі, бабуля, часта ў іх бываеце?
—    Я зусім туды не хаджу.
—    Гэта чаму ж?
—    А я з Любкай, яго жонкай, не ў ладах.
—    А што такое?
—    Ды так…
Бабулька збянтэжылася, і Новікаў зразумеў, што яна не хоча пра гэта казаць, і настойваць не стаў. Але гаспадыня пасля невялікай паўзы сказала:
—    Муж яе, Мікалай Стэфанавіч, аднойчы прыйшоў раней часу дахаты, ну і заспеў яе з палюбоўнікам. Скандал у іх быў. Ён разводзіцца хацеў, але Любка перад ім проста ў двары на каленах поўзала, прабачэння прасіла, вось ён і застаўся з ёй. Я думаю, што з-за дзяцей гэта зрабіў. Сыну ўжо чатырнаццаць, а дачцэ дзесяць.
—    А чаму вы з Любай не размаўляеце?
—    Дык яна ж вырашыла, што гэта я яе мужа паклікала, калі да яе палюбоўнік прыйшоў.
—    Ясна. — Новікаву хацелася яшчэ спытаць бабульку пра Гарбылеўскага, але ён разумеў, што гэтым можа выклікаць у яе падазрэнне, і таму ён пачаў цікавіцца іншымі суседзямі.
Пасля гэтага Новікаў накіраваўся ў дом Гарбылеўскага. Увайшоў у напаўцёмны калідор, старанна атрос ад снегу шапку і паліто, пастукаўся ў абабітыя брызентам дзверы. Адказу не пачуў і пацягнуў за ручку.  Дзверы адкрыліся,    і лейтэнант апынуўся ў невялікім пярэднім пакоі. З дзвярэй, якія вядуць у пакой, здзіўлена выглянула жанчына.
—    Дабрыдзень! Дазвольце ўвайсці?
—    Дабрыдзень, праходзьце, калі ласка.
Нягледзячы на ветлівае «калі ласка», жанчына холадна і насцярожана глядзела на незнаёмца.
—    Мне патрэбен Мікалай Стэфанавіч.
—    Ён на рабоце, але хутка павінен быць. Калі хочаце, пачакайце яго.
Новікаў улавіў у яе словах некаторую зацікаўленасць. Відавочна, малады ўзрост наведвальніка выклікаў цікавасць.
«Напэўна, дзівіцца, што можа звязваць мяне з яе мужам? — думаў лейтэнант, здымаючы паліто і вешаючы яго ў пярэднім пакоі на ўбіты ў сцяну цвік. — Скарыстаюся тым, што яна адна, і не буду хаваць, хто я».
Ён прайшоў у пакой і, перш чым сесці на прапанаванае крэсла, прадставіўся:
—    Я — оперупаўнаважаны крымінальнага вышуку, вось, паглядзіце маё пасведчанне.
Гаспадыня мімаходам зірнула на чырвоную кніжку і расхвалявалася:
—    А што здарылася?
—    Нічога, проста мне трэба з вашым мужам пагаварыць. Але жанчына не супакойвалася:
—    Вы праўду кажаце? Можа, з сынам што здарылася? Ён чамусьці дома не начаваў, я ўжо ўся змарнавалася, перажываю за яго.
—    Не, не, мне проста трэба сёе-тое высветліць у вашага мужа. Дарэчы, ён у гэтыя дні нікуды не выязджаў?
—    Выязджаў. Ён быў цэлы тыдзень у камандзіроўцы і прыехаў толькі ўчора ўвечары.
—    Куды ён ездзіў?
—    У Гомель. Вы мне скажыце, што здарылася?
—    Я ж вам ужо сказаў: мне трэба пагаварыць з ім.
—    Не, ён, напэўна, штосьці ў камандзіроўцы ўпароў. Новікаў паціснуў плячамі:
—    Дзіўны вы чалавек. Я вам кажу адно, вы мне — другое. Мне сапраўды трэба з ім пагаварыць.
Лейтэнант ужо быў не рады, што застаўся чакаць у доме, але ў гэты момант у калідоры пачуўся тупат, і ў дзвярах з’явіўся мужчына. Выглядаў ён гадоў пад пяцьдзясят, быў высокі, хударлявы. Цёмныя вочы запытальна глядзелі на незнаёмага чалавека.
«Яшчэ, чаго добрага, вырашыць, што чарговага палюбоўніка жонкі заспеў дома», — падумаў лейтэнант і сказаў:
—    Мікалай Стэфанавіч, я — з міліцыі. Можа, вам лепш не распранацца, а прайсці са мной. Нам трэба пагаварыць па адным пытанні.
Гарбылеўскі пабляднеў. Ён паспрабаваў зноў зашпіліць гузікі, але рукі не слухаліся і моцна дрыжалі.
Гэта не выслізнула з-пад увагі оперупаўнаважанага. Заўважыла гэта і гаспадыня. Яна падышла да мужа і спытала:
—    Коля, што здарылася?
—    Нічога, я хутка прыйду.
—    Я пайду з табой!
—    Не, не трэба… Ты пабудзь дома, я хутка…
Гарбылеўскі так разгубіўся, што нават стаў заікацца. Ён павярнуўся і выйшаў. Новікаву прыйшлося паспешна апранаць шапку і паліто.
Гарбылеўскага Новікаў дагнаў ужо за брамкай. Той спытаў:
—    Куды мы пойдзем?
—    У міліцыю, там і пагаворым.
У душы Новікаў праклінаў сябе за тое, што не папрасіў машыну. Гэтыя хвіліны былі самымі прыдатныя для гутаркі з Гарбылеўскім. Ён разгублены, і лёгка можна распазнаць, калі ён будзе казаць праўду, а калі маніць,
«Пакуль будзем дабірацца да аддзялення, — думаў лейтэнант, — ён, напэўна, супакоіцца і падрыхтуецца да допыту».
Так яно і здарылася. Калі Новікаў увёў Гарбылеўскага ў кабінет следчага, той ужо ўзяў сябе ў рукі. Ён з найгранай самаўпэўненасцю сказаў:
—    Не разумею, навошта я спатрэбіўся вам? Жыву не ў гэтым раёне, і дзеля чаго мяне цягнуць з аднаго канца горада ў другі?
Следчы Весялуха быў вопытным работнікам. Ён зразумеў стан Гарбылеўскага, спакойна адказаў:
—    Не мы вінаватыя ў тым, што вы тут апынуліся.
—    Ну і не я ж…
Новікаў паклаў перад следчым лісток паперы, на якім напісаў дадзеныя Гарбылеўскага, і Весялуха, зазірнуўшы ў яго, прадоўжыў:
—    Менавіта вы, Мікалай Стэфанавіч, прымусілі нас гэта зрабіць, і каб не марнаваць дарма час, папрашу растлумачыць, ці ведаеце вы Леакадзію Іванаўну Бузанінаву, адміністратара гасцініцы?
Гарбылеўскі паспешна адказаў:
—    Не, не ведаю і ўпершыню чую пра такую.
—    Ці так? — іранічна ўсміхнуўся следчы і павярнуўся да Новікава: — Іван Іванавіч, вы не пыталі ў таварыша Гарбылеўскага, дзе ён учора знаходзіўся?
—    Не, я думаў, што ў гэтым няма неабходнасці, лічачы, што ён сам усё добра памятае і раскажа.
Весялуха зноў звярнуўся да Гарбылеўскага:
—    Так што не трэба спяшацца з адказам. Думайце, перш чым гаварыць, Мікалай Стэфанавіч.
Следчы дастаў чысты бланк пастановы, хутка запоўніў яго і сказаў Новікаву:
—    Іван Іванавіч, я вынес пастанову пра дактыласкапіраванне таварыша Гарбылеўскага і пакуль буду дапытваць яго, вы з’ездзіце з дактакартай да экспертаў. Думаю, што нам іх заключэнне спатрэбіцца.
Хвілін праз дзесяць Новікаў, выпрасіўшы ў дзяжурнага палутарку, хвалюючыся, ехаў з дактакартай Гарбылеўскага да экспертаў. А хвалявацца было ад чаго. На ўзятых з месца здарэння бутэльках з-пад гарэлкі былі выяўлены сляды пальцаў рук. Некаторыя з іх належалі забітай, але меліся і сляды, пакінутыя рукамі іншай асобы..
Прайшла яшчэ гадзіна, і Новікаў з кабінета экспертаў патэлефанаваў дзяжурнаму аддзялення міліцыі. Яму адказаў старшына Сафонаў. Лейтэнант папрасіў:
—    Слухай, Сафонаў, зрабі добрую справу. Падыдзі да Весялухі і папрасі яго да тэлефона, а сам пакуль пабудзь у яго кабінеце.
Праз некалькі хвілін у трубцы пачуўся голас следчага:
—    Весялуха слухае!
—    Андрэй Яўгенавіч, гэта Новікаў. Ну як Гарбылеўскі, кажа праўду?
—    Не. Стаіць на тым, што не ведае яе, і ўсё тут.
—    Нічога, цяпер перадумае, гэта ён пакінуў на бутэльках сляды  пальцаў рук.
—    Што ты кажаш! Вось выдатна! Заключэнне гатова?
—    Хвілін праз пяток скончаць пісаць.
—    Добра. Прывозь яго, а я цяпер пайду працягваць допыт.
Неўзабаве Новікаў быў у аддзяленні. Ён адразу ж накіраваўся ў кабінет Весялухі. Той якраз скончыў допыт.
—    Прачытайце і падпішыце кожны ліст пратаколу допыту.
Гарбылеўскі пачаў чытаць, а Новікаў, перавёўшы дух, зняў паліто, шапку, павесіў іх на вешалку і прысеў на крэсла, якое стаяла ўзбоч ад Весялухі, які моўчкі назіраў за аператыўнікам, даючы таму права ўзяць ініцыятыву на сябе.
Новікаў пачакаў, пакуль Гарбылеўскі дачытае пратакол, і, калі той пацягнуўся па ручку, каб распісацца, спакойна сказаў:
—    Не спяшаецеся, Мікалай Стэфанавіч. Прачытайце спачатку гэта. — Лейтэнант працягнуў Гарбылеўскаму заключэнне эксперта і патлумачыў: — У кватэры Бузанінавай, знаёмства з якой вы адмаўляеце, мы выявілі на стале дзве пустыя бутэлькі з-пад гарэлкі, на якіх маюцца сляды пальцаў і часткі далоняў вашых рук.
Весялуха таксама далучыўся да гутаркі:
—    Да гэтага трэба дадаць, што ў той жа кватэры на стале мы знайшлі газету «Советская Белоруссия», на якой быў напісаны ваш адрас. Не сумняваюся, што пры допыце паштальён пацвердзіць, што гэтую газету ён даставіў своечасова да вас дамоў, а вось якім чынам яна патрапіла ў кватэру Бузанінавай — тлумачыць вам. І яшчэ, на спінцы ложка Леакадзіі Іванаўны мы выявілі вось гэту штучку. — Весялуха ўстаў і, падышоўшы да сейфа, дастаў з яго  шлейкі.
Новікаў ледзь прыкметна падміргнуў Весялуху.
—    Андрэй Яўгенавіч, можа, пакуль вы будзеце заканчваць допыт, я з’езджу хуценька дамоў да Мікалая Стэфанавіча, прад’яўлю жонцы газету, а заадно і шлейкі, а раптам яна апазнае, каму яны належаць.
Твар Гарбылеўскага пабарвавеў, ён паклаў на стол пратакол допыту і глуха сказаў:
—    Не трэба нікуды ездзіць. Я сам усё раскажу. — Ён памаўчаў, сабраўся з думкамі, а затым нечакана стукнуў кулаком па стале. — Чорт бы пабраў гэтую бабу! Звалілася мне як снег на галаву. Уліп у гісторыю, а зараз хоць  вешайся!
—    Навошта вешацца? — спакойна заўважыў Весялуха. — Калі чалавек трапіў у цяжкае становішча, ён павінен шукаць з яго выйсце.
—    Так, гэта так. Дык вось, слухайце… Пазнаёміўся я з Леакадзіяй Іванаўнай год назад. Пасябравалі, мне нават здавалася, што я пакахаў яе. У самога з жонкай жыцця не атрымалася. Жывём пад адным дахам як чужыя, дзяцей шкада. Пачалі мы сустракацца з Леакадзіяй, я дапамог ёй уладкавацца ў гасцініцу адміністратарам. Праўда, не падабалася мне, што ўжо занадта шмат у яе сябровак і знаёмых завялося. То нумар камусьці патрэбен, то пагаварыць у яе на кватэры трэба, а то проста ў каханне пагуляць… Не па душы мне ўсё гэта было. Спрабаваў я казаць ёй — не разумела, жартамі адказвала, смяялася. Але аднойчы, гэта было месяцы два назад, яна сама пачала турбавацца, чагосьці перажываць, утойваць ад мяне. Неяк намякнула, што яна баіцца нейкіх людзей, але, калі я пачаў высвятляць прычыну, Леакадзія нічога не сказала. І вось учора здарылася тое, чаго яна баялася. Я прыехаў з камандзіроўкі на дзень раней і вырашыў правесці яго разам з Леакадзіяй. Купіў дзве бутэлькі гарэлкі і пайшоў да яе дамоў. Леакадзія ведала, што я прыйду. У яе быў выходны дзень, яна чакала мяне. Мы выпілі… Раптам пачуўся стук ва ўваходныя дзверы. Я вызірнуў і ледзь не самлеў. На ганку стаяла жанчына, апранутая ў чорнае трусінае футра. Твару яе я не бачыў, бо жанчына стаяла да мяне бокам. Мая жонка таксама носіць чорнае футра, і я чамусьці вырашыў, што гэта яна, і, скажу вам шчыра, вельмі спалохаўся і разгубіўся. Думаю, што рабіць? Раз жонка прыйшла сюды, то, напэўна, ёй хтосьці падказаў, а гэта значыць, што яна будзе стукаць, пакуль ёй не адкрыюць. Ды і вокны можа палкай пабіць. Увогуле, схапіў я ў бярэмя свае рэчы і кажу Леакадзіі: «Я на гарышчы схаваюся, а ты ўпусці яе, скажаш, што спала, таму і не адкрывала. Мяне ты ніколі не бачыла».
Леакадзія ляжыць у пасцелі, на мяне вачамі зіркае і ніяк зразумець не можа, чаго я так перапалохаўся. Выйшаў я ў калідор, падняўся на гарышча і паціху, без шуму, лесвіцу за сабой увалок, каб жонка не ўлезла, і пачаў хутка апранацца. Чую, Леакадзія выйшла ў калідор. Я паволі праз лаз стаў назіраць. Адкрыла яна дзверы, а ў калідор уваходзіць незнаёмая жанчына. Аказалася, што я з перапуду памыліўся. Ну, што рабіць, не палезеш жа ўніз. Яна прывіталася з Леакадзіяй і пытае: «Чаго гэты ты ў камбінацыі?» А тая адказвае, што спала. Увайшлі яны   ў пакой, а я сяджу на бэльцы перакрыцця. Хвілін праз пяць пачуўся нейкі шум, нават крыкі. Я вырашыў, што жанчыны пра нешта спрачаюцца. Потым стала ціха. Я сядзеў і думаў, што рабіць далей. Нарэшце, дзесьці праз паўгадзіны, сышла гэта жанчына. Я спусціўся ўніз, увайшоў у пакой і тое, што я ўбачыў, не забуду ніколі. Леакадзія ляжала мёртвая, уся ў крыві. Жах!
—    Жанчыну не спрабавалі дагнаць? — спытаў Весялуха.
—    Я так разгубіўся, што нават у той момант і не падумаў пра гэта.
—    Напэўна, баяліся, каб на вас не падумалі?
—    Калі адкрыта казаць — так. Я адразу ж сышоў, вырашыўшы зрабіць выгляд, што нічога не ведаю.
—    Чаму ж вы ў міліцыю не паведамілі? — спытаў Новікаў. — Маглі ж патэлефанаваць. Нават гэтага не зрабілі.
—    Спалохаўся я…
Весялуха ўзяў бланк пратаколу допыту.
—    Ну што ж, працягнем запісваць вашы сведчанні.
—    Я прашу прабачэння, Андрэй Яўгенавіч, — прагаварыў Новікаў, — але ў мяне яшчэ пара пытанняў.
І лейтэнант звярнуўся да Гарбылеўскага.
—    Як выглядала гэта жанчына?
—    Я яе дрэнна разгледзеў.
—    Але ўсё-такі…
—    Гадоў трыццаць пяць—сорак ёй. У чорным трусіным футры, белая, памойму, вязаная хустка. Вось, мабыць, і ўсё, што прыкмеціў…
—    Раней вы не бачылі яе?
—    Не, ніколі.
—    А Бузанінава не расказвала пра сварку з якой-небудзь жанчынай?
—    Не… хоць, ведаеце, месяцы два назад яна, смеючыся, намякнула, што баіцца нейкай жанчыны. А потым тут жа стала запэўніваць, што пажартавала. Яна нават імя жанчыны называла, але я не памятаю.
—    А вы ўспомніце. Штосьці вас то баязлівасць даймае, то разгубленасць, а зараз ужо і памяць падводзіць. Так што пасядзіце і ўспомніце.
—    Добра, я падумаю.
Новікаў ужо каторы раз глядзеў на гадзіннік. Яму трэба было ісці на сустрэчу з Купрэйчыкам. Аляксей яшчэ раніцай патэлефанаваў дзяжурнаму   і папрасіў даслаць да яго каго-небудзь з аператыўных работнікаў. Лейтэнант зірнуў на Весялуху:
—    Андрэй Яўгенавіч, вы працягвайце допыт, а я хуценька вярнуся. Неўзабаве Новікаў ехаў у трамваі ў бок чыгуначнага вакзала.
Купрэйчыка ён адшукаў у натоўпе адразу ж. Аляксей убачыў яго і ледзь прыкметна кіўнуў галавой, а сам праз плошчу накіраваўся да развалін дома, дзе суткі назад была сустрэча з Мачалавым. Новікаў пайшоў следам.
Паціснуўшы лейтэнанту руку, Купрэйчык сказаў:
—    Ваня, часу ў мяне няма, трэба як мага хутчэй быць дома. — Ён працягнуў лейтэнанту папяросу. — У ёй прозвішча Магілы — пра яе ведае Мачалаў, — а таксама баншчыка і яшчэ аднаго злачынцы. Банда сапраўды сур’ёзная і небяспечная. Пра наступную сустрэчу я паведамлю пазней. Дарэчы, чаму Мачалаў не прыйшоў?
Новікаў не хацеў хваляваць капітана і адказаў паспешліва:
—    Захварэў ён.
—    Што з ім?
—    Прастудзіўся.
—    Ясна. Перадай прывітанне. Хай папраўляецца.
—    Пачакай, Аляксей Васільевіч. Вазьмі фотаапарат, паспрабуй іх сфатаграфаваць.
—    Плёнку хоць адчувальную зарадзілі?
—    Так, можна нават пры слабым святле фатаграфаваць.
—    Добра. Паспрабую зрабіць. Будзь здаровы, я пабег.
І Купрэйчык сышоў. Новікаў вычакаў трохі і таксама накіраваўся ў зваротны шлях…
 
24
Участковы ўпаўнаважаны Буравін

Прайшло яшчэ два дні. Распагодзілася: вецер аціх, віхура спынілася. Славін і Сімоха ночы напралёт праводзілі з людзьмі, якія сачылі за старым Солахам і яго сваякамі. І вось сённяшняй ноччу ўпершыню ўдалося ўбачыць, як бацька Грышкі выходзіць з дому. Стары хутка прайшоў праз гарод і, часта аглядаючыся, накіраваўся да недалёкага лесу. Следам, арыентуючыся па шуме крокаў і слядах старога, ішлі Славін і двое мясцовых паляўнічых. Але калі Солах увайшоў у лес, Славін спыніў сваіх памочнікаў, і яны недалёка ад дома старога сталі чакаць, калі ён вернецца.
Адсутнічаў стары роўна гадзіну. Калі ён увайшоў у дом, Славін, імкнучыся ісці ў тым жа тэмпе, як нядаўна ішоў стары, прайшоў да лесу і назад да дома Солаха. Атрымалася, што ў абодва канца было патрачана паўгадзіны.
І вось цяпер, седзячы ў доме ўчастковага, яны ўтрох абмяркоўвалі план.
—    Глядзіце, што атрымліваецца, — казаў Славін, — стары знаходзіўся ў лесе паўгадзіны. Значыць, Грышка чакаў яго недалёка ад узлеску. Я прапаную зрабіць засаду ў лесе па шляху, якім ходзіць стары. Зараз мы ўжо ведаем, у якім месцы ён уваходзіць у лес, і, дачакаўшыся яго, зможам засекчы момант яго сустрэчы з уцекачамі.
Падумаўшы, Буравін і Сімоха пагадзіліся з ім, і гаспадар прапанаваў:
—    Ну калі план гатовы, давайце чай піць.
Ён зняў з сябе цёплы шарсцяны світар і застаўся ў клятчастай кашулі. Славін звярнуў увагу на вялізны рубец, які праходзіў па шыі капітана, і спытаў:
—    Міхаіл Якаўлевіч, гэта ў вас след вайны?
—    Так, драпнула мяне дурная кулька, калі ішлі ў атаку пад Гродна.
—    Дык вы ваявалі ў Беларусі? — Славін ледзь не ўскочыў з табурэткі.
—    Так, давялося паваяваць. Я ж на фронце са жніўня сорак першага і да перамогі быў. Двойчы давялося ў шпіталі адлежвацца вось з гэтай ранай, — Буравін ткнуў пальцам у шрам на шыі. — Урачы  ўсё запэўнівалі мяне, што   я ў кашулі нарадзіўся. Ну нічога, выжыў і яшчэ, напэўна, пажыву на белым свеце.
Славін хацеў расказаць гэтаму спакойнаму і мудраму чалавеку і пра сваё раненне, і пра тое, што ён таксама ваяваў, але ў пакой увайшоў Воўка і знарок злосным голасам сказаў:
—    Вы тут усё сакрэтнічаеце, а я ўжо трэці раз вугольчыкі ў самавар падкідваю.
Хлопец ужо даўно не прасіў у дарослых пастраляць з аўтамата. Бацька вельмі строга сказаў яму нікому пра гасцей не расказваць, і ён выконваў гэты загад.
Усе ўсталі і накіраваліся ў суседні пакой. У гэты момант хтосьці гучна пастукаў у акно кухні.
Буравін ціха прагаварыў:
— І каго гэта нялёгкая нясе. Няйначай, як хтосьці з маіх хлопцаў. Можа, зноў стары на прагулку ў тайгу падаўся? — Ён павярнуўся да Славіна і Сімохі. — Вы, на ўсякі выпадак, пабудзьце ў другім пакоі, раптам хто старонні. Славін і Сімоха вярнуліся ў свой пакой. Лейтэнант, як бы прадчуваючы штосьці, падышоў да лямпы і патушыў яе, а сяржант кінуў неспакойны позірк у кут, дзе за спінкай ложка стаяў аўтамат.
 
25
Старшы оперупаўнаважаны Лагута

Лагута ў кабінеце быў адзін. Ён нядаўна скончыў допыт сведкі па справе крадзяжу аўтапакрышак і застаўся задаволены сваёй работай. Старшы оперупаўнаважаны быў упэўнены, што ў бліжэйшыя дні ён выявіць злодзеяў.
У кабінет зазірнуў дзяжурны.
—    Іван Епіфанавіч, вас начальнік просіць зайсці да яго.
Лагута паклаў справу ў сейф і накіраваўся да дзвярэй, а ў іх нечакана з’явіўся Мартаў.
—    Дабрыдзень, Іван Епіфанавіч.
—    Добры вечар, Леанід! Што ты хацеў?
—    Мне б Славіна, але дзяжурны сказаў, што ён у камандзіроўцы. Не скажаце, калі ён прыедзе?
—    Вось гэтага табе, брат, не скажу. Як вырашыць неабходныя пытанні, так і прыедзе.
—    Шкада. — Мартаў засмучана адступіў у калідор, даючы магчымасць Лагуту выйсці з кабінета і замкнуць на ключ дзверы. — Тады, можа быць, з вамі перамовімся?
—    Ну, што ж, я не пярэчу. Толькі ты пасядзі крыху, я да начальніка зайду, а затым пагутарым.
Хвілін праз дваццаць капітан вярнуўся ў свой кабінет.
Мартаў прысеў на прапанаванае крэсла і, цярэбячы ў руках шапку, пачаў расказ:
—    Вы ведаеце, Іван Епіфанавіч, што важу я лес. Тры дні назад ехаў  праз
«пуп». Ну, як звычайна, спыніўся, зайшоў у сталовую, якраз тую, дзе мне труп падкінулі, памятаеце?
—    Вядома, памятаю, — усміхнуўся Лагута, — нават памятаю, з-за чаго ты там спыняешся. І цяпер, нябось, з-за сургучнагаловай пацягнула на прыпынак?
—    Іван Епіфанавіч, паверце, далібог, за рулём ужо не п’ю. Пасля таго выпадку, з забойствам, зарок даў: за рулём ні-ні. Зайшоў я ў сталовую, паабедаў і папрасіў у буфетчыцы, каб дала бутэльку з сабой. Думаў, прыеду да вечара на месца і перад сном са знаёмымі «раздушым» яе. Узяў я, значыць, і — да выйсця. Але тут мяне паклікалі двое, яны сядзелі за столікам ля самых дзвярэй. Спыталі, куды я еду. Я адказаў, і яны папрасілі падвезці іх. Зараз у мяне машына нядрэнная — новы ЗіС, кабіна прасторная, дый весялей у дарозе, калі ёсць з кім словам перакінуцца. Я і пагадзіўся. Купілі яны таксама гарэлкі, па-мойму, бутэлек пяць ці шэсць, сёе-тое з прадуктаў, селі мы і паехалі. Мне ехаць трэба было кіламетраў сто дваццаць. Вёз я на далёкі ўчастак інструменты, а затым павінен быў вярнуцца трохі назад і загрузіцца кругляком. Дарога няважная, і ехаў я з хуткасцю не больш за трыццаць кіламетраў у гадзіну. Гадзіны праз дзве папрасілі мае пасажыры прыпынак зрабіць. Я затармазіў. Зайшлі яны ў кусты, а затым прапанавалі па сто грамаў выпіць. Прызнаюся, гэтым разам я не ўстаяў, мароз моцны, дарога пустэльная, машыны рэдка ходзяць… ну вось я і не адмовіўся. Распілі мы бутэльку, і тут я ўбачыў, што ў аднаго з іх з-пад паўкажушка прыклад ад стрэльбы тырчыць, напэўна, абрэз. Стала нават не па сабе. Выгляду стараюся не падаць і спакойна кажу: «Давайце, мужыкі, далей паедзем». Пачалі мы садзіцца ў машыну, гляджу, а ў другога таксама з-пад кажуха штосьці вытыркаецца. Ну, селі мы і паехалі. Гэтыя двое паводзяць сябе спакойна, усё мяне пра мясцовыя парадкі распытваюць, я, вядома, адказваю, а сам вушы натапырыў, імкнуся зразумець, што за спадарожнікі мне трапіліся. Спыталі, ці мясцовы я, ці маю сям’ю, а потым пацікавіліся, як можна ўладкавацца на працу, затым усё выпытвалі, ці не бачыў я на дарогах міліцыі, ці не шукаюць каго. Праехалі мы яшчэ кіламетраў трыццаць. Яны зноў папрасілі спыніцца. Падумаў я і вырашыў падпарадкавацца, месцы пустэльныя — адмовішся, зразумеюць, што западозрыў штосьці, і цюкнуць. Спыніў машыну, яны бутэльку адкрылі, я адмовіўся піць, растлумачыў, што хутка прыеду, а з пахам нельга. Яны самі распілі гэтую бутэльку, і мы паехалі далей. А затым адзін з іх, лысаваты, высокі, завёў са мной гаворку.
—    А як ты пазнаў, што ён лысаваты? — перарываючы яго, спытаў Лагута.
—    Ён у кабіне шапку здымаў, я і ўбачыў. Вось ён мяне і пытае, ці шмат людзей прыезджых у гэтых месцах працуе, ці часта звальняюцца. Я не ведаў, куды ён хіліць, адказваю, што, маўляў, усялякія людзі маюцца. Тады ён пытае, ці часта я па гэтай дарозе езджу. Я зразумеў, што ім хацелася, каб я часта ездзіў па гэтай дарозе, і адказаў сцвярджальна. Тады гэты мужык мне і  кажа: «Слухай, сябар, хочаш добра зарабіць?» Я адказаў: «А хто ж не хоча?» — «Ну тады слухай, калі зробіш тое, што мы папросім, атрымаеш пяць залатых дзесяцірублёвак. Ад цябе многае не трэба: знайдзі парачку мужыкоў, якія прыезджыя і адзінокія, і пазнаём нас з імі. Разумееш, хочам мы брыгаду для халтур стварыць. Будзем ездзіць па калгасах, грошы зарабляць. Было б добра, калі б ты падабраў з тых, хто хоча звольніцца і з’ехаць, такіх нам лягчэй угаварыць…»
Мартаў зрабіў паўзу, і Лагута нецярпліва спытаў:
—    Так, ну і што ж далей было?
—    Далей? Яны распыталі мяне, у якія дні я буду праязджаць па гэтай дарозе, і абяцалі сустрэць. Затым папрасілі спыніць машыну і выйшлі.
Лагута, ледзь хаваючы хваляванне, разгарнуў карту:
—    Вось скрыжаванне, пакажы, па якой дарозе ты ехаў? Мартаў доўга разбіраўся ў карце, затым пальцам паказаў:
—    Вось па гэтай.
—    А дзе першы раз спыняліся? — спытаў Лагута, але адразу ж  падумаў:
«Як жа ён зможа вызначыць гэта месца на карце?» — і перапытаў: — Ты кажаш, што да першага прыпынку ехалі гадзіны дзве з хуткасцю кіламетраў трыццаць у гадзіну? Значыць, праехалі вы кіламетраў шэсцьдзясят. — Ён узяў лінейку і алоўкам адзначыў месца стаянкі. — Так, а затым вы да наступнага прыпынку праехалі яшчэ колькі?
—    Кіламетраў трыццаць.
Лагута зрабіў яшчэ адну адзнаку на карце.
—    Ну і праз колькі кіламетраў ад гэтага прыпынку яны выйшлі? Мартаў падумаў трохі, а затым адказаў:
—    Кіламетраў праз пятнаццаць, а можа, і дваццаць, дакладна нават і не памятаю.
Лагута зрабіў яшчэ адну адзнаку, абвёў яе кружком і палез у стол. Дастаў фатаграфіі Солаха і Мельнікава, а затым пачаў праглядаць цэлы пачак іх.      У кожнага аператыўніка і следчага заўсёды знойдзецца дзясятак-другі здымкаў людзей, якіх ён, можа быць, нават у твар ні разу не бачыў і якія, магчыма, ніколі нічога не здзейснілі, а проста іх фота хтосьці дзесьці знайшоў і прынёс разам з іншымі рэчамі ці прадметамі ў міліцыю ці гэтыя здымкі выявілі ў затрыманага. І застаюцца такія здымкі невядомых, як безгаспадарчыя прадметы, у сталах, а нярэдка і сейфах на ўсякі выпадак, іх выкарыстоўваюць пры выкананні такога следчага дзеяння, якім з’яўляецца прад’яўленне на апазнанне асобы на фатаграфіі.
Нарэшце Лагута падабраў некалькі здымкаў, паклаў да іх фота Мельнікава і Солаха, затым працягнуў іх, нібы калоду карт, Мартаву:
—    А ну, дарагі, зірні, ці няма тут тых спадарожнікаў.
Мартаў пачаў па чарзе разглядаць фота, усярэдзіне ў капітана ўсё напружылася: «Яны ці не яны?» Нюх падказваў яму, што Мартаў сустрэў злачынцаў, якія шукаюць.
А Мартаў адразу ж апазнаў Мельнікава, а затым паклаў на стол і фота Солаха.
—    Вось яны, галубчыкі, — ён ткнуў у фатаграфію Солаха. — А гэты і ёсць той высокі і лысаваты.
Капітан хутка запісаў тлумачэнне са слоў Мартава, паціснуў яму руку і, папрасіўшы яго прыйсці ў аддзяленне раніцай на наступны дзень, адпусціў.
З хвіліну капітан сядзеў, разважаючы, над картай.
Атрымлівалася, што Солох і Мельнікаў выйшлі на дарозе, якая праходзіць з процілеглага боку сяла Станавога. Ад таго месца да Станавога кіламетраў трыццаць пяць.
«Трэба далажыць Алтыніну», — вырашыў старшы оперупаўнаважаны і адразу ж накіраваўся ў кабінет начальніка. Алтынін выслухаў яго, паскуб сябе за вус, а затым вырашыў:
— Зробім так: ты бярэш траіх чалавек з атрада, які заўтра прыбывае сюды, і будзеце ездзіць у кузаве машыны Мартава. Прадумай экіпіроўку, мароз моцны, а ездзіць давядзецца і доўга, і далёка…

26
Солах

Буравін адчыніў дзверы, і ў дом увайшоў… старэйшы Солах. Яго зарослы твар, каўнер футра былі пакрыты інеем. Буравін мімаволі падумаў: «Мароз на дварэ мацнее, трэба будзе коней у хляве паглядзець, не змерзлі б».
Солах зняў шапку і ледзь хрыплым голасам сказаў:
—    Добры вам вечар у хату! Такога госця, нябось, і не чакалі? Ты, Міхаіл Якаўлевіч, і не задумваўся ніколі, напэўна, што я ў цябе дома ні разу ў жыцці не быў.
—    Затое ў цябе, Рыгор Прохаравіч, мне давялося пабываць, і не раз прычым.
—    Ну, што ты старое ўспамінаеш, — махнуў рукой Солах, — і ў маім доме ты ўжо гадоў сем, а можа, нават восем не быў. Але я да цябе на  хвілінку.
Буравін, ведаючы, што Славін і Сімоха знаходзяцца ў дальнім пакоі, вырашыў гутарыць са старым так, каб і яны чулі. Участковы адчуваў, што Солах прыйшоў нездарма. Таму ён перапыніў няпрошанага госця:
—    А што гэта мы з табой, Рыгор Прохаравіч, у дзвярах стаім, праходзь    у пакой, там і святлей, і прысесці можна, знімі футра, а то ў хаце горача. —     І Буравін, не чакаючы згоды старога, першым ступіў у вялікі пакой, дзе ўжо на стале стаяў і кіпеў самавар. Зірнуў на стол і як бы між іншым прыбраў два кубкі ў буфет;
—    Садзіся, чайком папесціся.
—    Некалі мне чаі ганяць, адпраў хлапца ў іншы пакой, гутарка ёсць.
—    Вова, ідзі, сынок, спаць, чай з табой будзем заўтра піць.
—    Я вам, выходзіць, і чаю не даў папіць, ну што ж, выбачайце. Вова моўчкі хмурна зірнуў на старога і выйшаў з пакоя.
—    Чаго я да цябе зайшоў, Міхаіл Якаўлевіч. Разумееш, як успомню цябе яшчэ халасцяком, ды і ў даваенныя гады, дык адразу ж бачу цябе гарачым, злым да людцаў чалавекам.
—    Ну ведаеш, гэта гледзячы да якіх людцаў я злым быў. Калі да бандытаў і ўсякай іншай дрэні, дык тут твая праўда, а што да сумленных людзей, то ніводны з іх не паскардзіцца, што я несправядлівы быў.
—    Добра, добра, дай мне выказаць, што хацеў. Ну, а цяпер ты ўжо немалады, пасталець павінен. Дзяцей вунь у цябе трое: Воўку — трынаццаць, Лене — пятнаццаць, а малодшаму — восем. Памятаю, як ён у цябе перад вайной нарадзіўся. Добрыя ў цябе дзеці, ды і жонка спраўная — нічога не скажаш. І гадаваць вам сваіх дзяцей яшчэ доўга трэба, а тут жа глухмень, тайга вакол, да вашых далёка.
—    А ты, дзед, не палохай, нашы зараз усюды…
—    Не, Бог з табой, я меў на ўвазе міліцыю… міліцыянераў. Таму я і вырашыў на агеньчык зазірнуць і расказаць табе вось што. Я мінулай ноччу сон бачыў. Накшталт сяджу я ў сябе дома, а да мяне нечакана сын мой — Грышка, можа, ты і забыў яго ўжо, — уваходзіць, а з ім яшчэ людцы, усе ўзброеныя,    і адразу ж пра цябе гаворку са мной заводзяць. Схадзі, маўляў, да Буравіна і скажы, што калі не дасць нам пажыць у гэтых месцах тыдзеньчык-другі, то не абмінуць яму чырвонага пеўня. І скажу я табе, Міхаіл Якаўлевіч, я сплю, а сам як наяве бачу — гарыць твой дом, а ты ляжыш на снезе з прастрэленай галавой, твая жонка побач з перарэзаным горлам, а кроў так і хвошча з горла, так і хвошча. Страх адзін! І яшчэ снілася мне, што тваіх дзяцей звязаных проста  ў агонь кідалі, вось толькі хто кідаў, ніяк я не мог разабраць.
Прачнуўся я ўвесь у поце, перахрысціўся, злез з печы і, напэўна, паўвядра вады выпіў і, хочаш вер, хочаш не вер, але нават у акно вызірнуў: ці не гарыць у сяле дзе-небудзь дом. Гляджу, усё спакойна, ну, думаю, дзякуй богу, перахрысціўся яшчэ разок і палез на печ дасыпаць.
І вось сёння думаў я пра гэты сон, думаў і вырашыў да цябе схадзіць. І ведаеш, пакуль ішоў, то ў галаве пытанне паўстала. А што, калі б мой Грышка ў акрузе з’явіўся і папрасіў бы цябе не чапаць яго тыдзеньчык-другі? Пагадзіўся б ты?
Буравін нечакана ўсміхнуўся:
—    Кашмары табе, Рыгор Прохаравіч, на старасці гадоў сняцца. Ці стары ты ўжо зусім стаў, ці захварэў. Тады табе да ўрача трэба ісці, хочаш, я табе яго на дом выклічу.
—    Не, здаровы я, не патрэбен мне доктар. Вось мяне цікавасць узяла: дык паслухаўся б ты просьбы Грышкі і яго людцаў ці замінаць стаў бы?
—    Ну што табе сказаць? — Буравін памаўчаў.  — Вядома, жыццё адно    ў чалавека, але я яшчэ штосьці сну такога не бачыў,  каб Грышка  твой збег.    А наяве пра гэта мяне маё начальства нічога не паведамляла, так што папі лепш чайку са мной.
—    Дзякую, але позна ўжо, пайду-ка я лепш спаць. А табе жадаю дажыць да старасці і дзяцей выгадаваць. Да пабачэнька!
Стары надзеў шапку і выйшаў. Буравін замкнуў за ім дзверы і ўвайшоў у залу, а там ужо былі Славін і Сімоха.
—    Чулі, якія сны пачаў бачыць гэты бандзюга? Вось гадзіна, палохаць мяне заманулася!
Славін і Сімоха стаялі, узрушаныя пачутым. Падчас гэтай гутаркі яны ледзь стрымлівалі сябе, каб не выйсці і не ўзяць за каўнер старога.
Буравін усміхнуўся:
—    Ды ну яго к чорту! Такія пагрозы раней мне даводзілася часта чуць. Зараз адно скажу: Грышка і яго сябрук тут! Вось толькі не магу зразумець, як яны змаглі сустракацца са старым.
—    А памятаеце, як некалькі дзён назад нашы засеклі, што Дрозд вярнуўся дахаты позна ўначы? — спытаў Сімоха. — А яны ж сваімі вачыма бачылі, як ён яшчэ завідна заходзіў у свой дом, а тут на табе, зноў ідзе дамоў уначы. А калі ён з дома выйшаў? Ніхто не бачыў. Што з гэтага вынікае? — Ён памаўчаў для большага эфекту і сам адказаў: — З гэтага вынікае, што бандыты сустрэліся з ім і папрасілі старога, каб ён прыйшоў да іх на спатканне ў лес. Дрозд вылез праз акно, а затым гародамі выйшаў з сяла, прыйшоў у Станавое і таксама гародамі прабраўся да дома Солаха. Пасля гэтага тым жа шляхам выйшаў са Станавога і, ужо не хаваючыся, накіраваўся дамоў.
Сімоха замоўк, чакаючы, як паставяцца да яго версіі афіцэры. Славін задуменна сказаў:
—    Цалкам можа быць і так. З гэтага можна зрабіць выснову, што нашы здагадкі аказаліся правільнымі. Солах і яго сябрук разлічваюць быць у гэтых краях нядоўга і таму хочуць на гэты час скаваць вашу, Міхаіл Якаўлевіч, актыўнасць. Вы для іх уяўляеце найвялікшую небяспеку. Таму да пагрозы бандытаў трэба паставіцца сур’ёзна. З гэтай хвіліны вы не павінны хадзіць адзін, ды і як лепш арганізаваць ахову нам трэба падумаць. Ну, а цяпер пайшлі тэлефанаваць Алтыніну.
Прайшло паўгадзіны, і Славін ужо размаўляў па тэлефоне  з  Алтыніным, які, выслухаўшы лейтэнанта, праінфармаваў яго пра расказ Мартава і паведаміў, што накіроўвае групу супрацоўнікаў міліцыі, якія пад выглядам паляўнічых-прамыславікоў будуць знаходзіцца недалёка ад Станавога. Маёр растлумачыў:
—    Яны будуць тайгу вакол Станавога і Светлага прачэсваць і ў любы момант вам на дапамогу прыйдуць. На месца яны прыбудуць паслязаўтра. Сустрэць іх трэба на скрыжаванні дарог, размешчаным у чатырох кіламетрах на захад ад Станавога.
Славін спытаў:
—    Ягор Ягоравіч, я перадам трубку Буравіну, вы яму растлумачце, дзе нам сустрэць нашых, а то я не вельмі яшчэ арыентуюся ў гэтых месцах.
Буравін узяў трубку, і па яго асобных словах Славін зразумеў, што опергрупа паедзе машынай праз «пуп» і будзе рухацца да Станавога з таго  боку…
Але падзеі развіваліся хутчэй і інакш, чым меркавалі работнікі міліцыі. Ужо на наступны дзень з сельсавета Буравіну паведамілі, што ў Светлым зноў выкралі кабана. Гэтым разам — у Дразда. Гэта было зусім ужо нечаканым.
Спяшаючыся, капітан стаў збірацца ў дарогу. Славін кіўнуў Сімоху, і яны таксама пачалі апранацца. Буравін спытаў:
—    Вы куды??
—    З вамі.
—    Дык дзень жа…
—    Нічога. Запрагайце нашых коней, ляжам у сані, укрыемся кажухамі, замаскіруемся сенам, і парадак!
Славін па вачах Буравіна бачыў, што той чымсьці ўстрывожаны. І раптам лейтэнант зразумеў чым. І зразумеў гэта тады, калі Буравін адвёў старшага сына ў бок, доўга тлумачыў яму, як паводзіць сябе, калі раптам пакуль яны будуць адсутнічаць хтосьці прыйдзе да іх дамоў.
Капітан не турбаваўся пра сябе, ён хваляваўся за сваіх сямейнікаў. Значыць, у тым, што пра крадзеж заявіў менавіта Дрозд, вопытны ўчастковы ўлавіў трывожны сігнал для сябе.
Славін паклікаў Сімоху:
—    Андрэй, ты застанешся тут. Будзь уважлівы, не выключана, што Солах і Мельнікаў вырашылі выклікаць Міхаіла Якаўлевіча з дому, а самі, пакуль ён будзе адсутнічаць, наляцяць сюды.
Сімоха ўсё зразумеў адразу, толькі прапанаваў:
—    Можа, аўтамат вазьміце, а мне пісталета хопіць.
Славін падумаў: «Сапраўды, яму з аўтаматам дома будзе нязручна дзейнічаць».
—    Добра, аўтамат возьмем мы. Колькі ў цябе абоймаў да пісталета?
—    Дзве.
Славін сунуў руку ў кішэнь паўкажушка:
—    На яшчэ тры.
—    А ў цябе?
—    У мяне засталося яшчэ дзве, і не забывай, што такое аўтамат на вуліцы, ды яшчэ з трыма запаснымі дыскамі. — І павярнуўся да Буравіна: — Міхаіл Якаўлевіч, мы тут параіліся і вырашылі, што паеду з вамі толькі я, а Андрэй застанецца, на ўсякі выпадак, дома.
Твар Буравіна адразу ж пасвятлеў. Ён, імкнучыся не паказваць сваю радасць, сказаў:
—    Як хочаце. Застанецца дома, дык дома.
Яны запрэглі коней. Славін, загарнуўшыся ў кажух, закапаўся ў сена.
Трэба было праехаць усё сяло, і Славін ляжаў, накрыўшыся кажухом з галавой. Але вось яны мінулі апошні дом і паехалі па вузкай лясной дарозе, па баках якой стаялі магутныя стройныя елкі. Славін адкінуў кажух і сеў. Буравін, які да гэтага не прамовіў ні слова, ціха сказаў:
—    Уладзімір Міхайлавіч, чуе маё сэрца, нездарма гэты выклік. Па маім разуменні, задумалі яны штосьці. І, скажу я вам, правільна мы зрабілі, што Андрэя пакінулі дома, далібог, перажываў бы.
У Славіна таксама было на душы неспакойна, але ён не хацеў паказваць гэта і адказаў:
—    Калі яны задумалі штосьці, навошта ж тады Дразда падстаўляць, заяўляць пра крадзеж у яго?
—    О, вы іх дрэнна ведаеце. Мне здаецца, што ніякага крадзяжу і ў паміне не было. Проста ім для чагосьці трэба было мяне выцягнуць са Станавога. Можа, Грышка хоча да бацькі прыйсці. Магчыма, там работа ёсць, якая не пад сілу аднаму старому, скажам, золата выкапаць. А можа, сапраўды паспрабуюць да мяне ў дом уварвацца, жонку і дзяцей напалохаць, прымусіць іх мяне ўгаварыць заплюшчыць вочы на гэтых звяруг. Ці вырашылі сустрэцца са мной на лясной дарожцы. Ну, а што да Дразда, то ён для іх свой чалавек. Аддаў, скажам, ім кабана, а нам заявіў, што хтосьці ўкраў яго.
—    Ну чаму б ім, у такім разе, не ўкрасці ў каго-небудзь іншага з вяскоўцаў? Буравін ледзь прыкметна ўсміхнуўся:
—    Яны не дурні, разумеюць, што пасля таго крадзяжу людзі будуць напагатове, а гэта значыць, што можна і на зарад карцечы напароцца. Не, чуе маё сэрца: штосьці яны задумалі, а вось што, забіце, не ведаю. Я думаю, што вам трэба зноў у сена закапацца. Аўтамат да бою падрыхтуйце, можа спатрэбіцца.
Славін не прымусіў сябе доўга ўгаворваць, пстрыкнуў затворам аўтамата, дастаў пісталет з кішэні пінжака і сунуў у кішэнь паўкажушка, а затым лёг.
Буравін накрыў яго кажухом, а зверху засыпаў сенам.
—    Яны народ такі, калі ўбачаць, што я адзін, то перш чым страляць, захочуць пагаварыць. Іх, вядома, вельмі цікавіць, ці шукаюць іх тут, у нашай акрузе. Ну, а калі ўбачаць, што нас двое, то могуць проста з кустоў і ўдарыць ці прапусціць не чапаючы, а нам з вамі гэта не трэба. Нам трэба іх убачыць.
Славін з-пад кажуха спытаў:
—    Калі сустрэнуць нас, то як я даведаюся, што мне выскокваць трэба?
—    Калі я ўбачу, што Грышка з імі, то назаву яго па імені — гэта будзе сігналам для вас.
Далей яны ехалі моўчкі. Славін не бачыў, як участковы дастаў з кабуры пісталет, зарадзіў яго і паклаў пад рукой справа ў сена. Лесам трэба было ехаць кіламетраў пяць. Славін, арыентуючыся па часе, зразумеў, што праехалі ўжо больш як палову. Раптам ён адчуў, што коні нечакана рэзка тузануліся ў бок і сталі. Наступіла цішыня, і тут жа незнаёмы голас ціха, але пагрозліва сказаў:
—    Не пікні, мільтон! Толькі пальцам варухнеш, як тут жа на той свет загрыміш.

27
Іван Іванавіч Новікаў

Новікаў спяшаўся ў шпіталь да Мачалава. Пётр Пятровіч пасля таго, як прынёс выцягнутага з ракі хлапчука на электрастанцыю, знепрытомнеў і прыйшоў у сябе толькі на наступны дзень. У яго аказалася двухбаковае запаленне лёгкіх. Урачы вырашылі пакуль не казаць маёру пра смерць хлопчыка. Гэта б ашаламіла Мачалава. Наведвальнікаў да Пятра Пятровіча, нават жонку, не пускалі. Новікаў быў першым, каму дазволілі наведаць маёра. Гэта было выклікана інтарэсамі службы, бо, акрамя Мачалава, у аддзяленні ніхто не ведаў усіх дэталяў задуманай аперацыі. Неабходнасць параіцца з Мачалавым паўстала яшчэ і таму, што ў аддзяленне прыйшлі муж і жонка Троцакі. Яны пакаяліся, што на допытах не сказалі пра тое, што падчас нападу на іх бандыты забралі больш як дваццаць тысяч грошай і невялікі залаты злітак. Пазней, добра падумаўшы, вырашылі пайсці ў міліцыю і расказаць усю праўду.
Група злачынцаў практычна ўжо была вядомая, але Купрэйчыку пакуль не ўдавалася высветліць, дзе яны захоўвалі нарабаваныя каштоўнасці. А гэта трэба было ўдакладніць хоць бы яшчэ і таму, што супрацоўнікі крымінальнага вышуку не ведалі, што злачынцы ўзялі людзей, якіх яны забілі. У групу, акрамя Карунова і Прутава, уваходзілі нейкія Арыха Дзмітрый і Лаб’янова Лідзія, па мянушцы Магіла. Аднак аператыўнікі не ведалі, дзе яны пражываюць, а ў адрасным бюро гэтыя людзі не значыліся.
Новікаў абтрос з адзежы снег і ўвайшоў у прыёмны пакой. Там яго ўжо чакаў дзяжурны ўрач, які і правёў у палату да Мачалава.
Пётр Пятровіч ляжаў адзін у маленькім пакойчыку, у якім ледзь змясціліся звычайны шпітальны ложак, тумбачка і табурэтка. Убачыўшы Новікава, Мачалаў радасна заўсміхаўся:
—    А, Ваня, уваходзь, уваходзь!
—    Дабрыдзень, Пётр Пятровіч, як вы сябе адчуваеце?
—    Дзякуй, дарагі, ужо лепш. Нічога, зараз справа пойдзе на папраўку. — Голас у Мачалава быў слабы. Яшчэ па дарозе дзяжурны ўрач, папярэджваючы Новікава, каб ён не стамляў хворага і доўга ў палаце не затрымліваўся, растлумачыў, што толькі сёння ў Мачалава панізілася тэмпература. — Ты садзіся, — запрашаў ён госця, — расказвай, як справы.
Урач, каб не замінаць, дапытліва паглядзеў на Новікава — ці не забыў той папярэджанне — і выйшаў.
—    Справы ў нас, Пётр Пятровіч, ідуць звычайна. Учора правялі адкрыты партыйны сход. Вырашылі, што ўсе выйдзем на суботнік па ўборцы горада  ад снегу. Папрацавалі сёння як след. Вакол аддзялення і два кварталы вуліцы пачысцілі. Шкада толькі, што снег пасля абеду зноў паваліў, засыпле ўсё.
—    Нічога, народ вы дужы, яшчэ раз папрацуеце лапатамі.
—    Гэта вядома.
—    Ну, а як справы з групай Карунова?
—    Таксама звычайна. Сустракаўся з Купрэйчыкам. Вось, цыдулку вам перадаў, — Новікаў працягнуў Мачалаву лісток паперы, пачакаў, пакуль той прачытае, і пачаў уводзіць яго ў курс справы.
Мачалаў, ледзь прыкрыўшы вочы, моўчкі слухаў. Яго завостраны і схуднелы твар быў бледным, і Новікаву здалося, што яму стала дрэнна. Ён замоўк, думаючы, ці не паклікаць урача. Але Мачалаў ціха спытаў:
—    Вы хоць адчыталі Троцакаў за іх хлусню?
—    Што толку ў гэтым, Пётр Пятровіч? Жыццё яны, лічыце, пражылі пасвойму, наўрад ці перавыхаваеш іх.
Затым лейтэнант расказаў пра Гарбылеўскага.
Мачалаў стаміўся, але адпускаць Новікава не хацеў і працягваў распытваць яго пра ўсе дэталі следства, даваў указанні:
—    На ўсякі выпадак праверце жонку Гарбылеўскага. У мяне ў практыцы здаралася, калі з-за рэўнасці жонкі забівалі палюбоўніц. І яшчэ, ты, Іван Іванавіч, абавязкова церабі гэтага Гарбылеўскага, хай успамінае, якое імя яму называла Бузанінава. Трэба абавязкова апытаць усіх яе знаёмых, а таксама суседзяў і высветліць усе яе сувязі. Не забудзься, калі Купрэйчык сфатаграфуе Карунова і яго сябрукоў, прад’явіць іх фатаграфіі на апазнанне пацярпелым, хто жывы, і іх суседзям.
—    Добра, Пётр Пятровіч, зробім. Я бачу, што вы стаміліся, пайду, мабыць?
—    Так, крыху стаміўся. Калі зможаш, то заскоч, калі ласка, да мяне дахаты, перадай прывітанне маім. Скажы Таццяне Андрэеўне, што ў мяне справы ідуць на папраўку, а то яе, бедную, сюды не пускаюць, яна, нябось, хвалюецца. Супакой, скажы, што пачуваюся добра… — Мачалаў прыкрыў вочы і сумна ўсміхнуўся: — Я ёй у жыцці шмат хваляванняў і клопатаў прычыніў.
Твар Мачалава пакрыўся плямамі, ён расхваляваўся, і Новікаў ліхаманкава шукаў магчымасць змяніць тэму гаворкі. У памяці ўсплыў адзін адказ на запыт Мачалава, і лейтэнант сказаў:
—    Пётр Пятровіч, я ледзь не забыўся. У аддзяленне прыйшоў адказ на ваш запыт наконт нейкага Юшэвіча.
—    І што там? — ажывіўся Мачалаў.
—    У ім паведамляецца, што Юшэвічы пражываюць у прыгарадзе. Яны нядаўна пабудавалі хату, але яшчэ тэхпашпарта не атрымалі і не прапісаны, таму ў адрасным бюро не значацца.
Пачуўшы ўсё гэта, Мачалаў яшчэ больш расхваляваўся. Ён нават паспрабаваў прыўзняцца. Яго спыніў Новікаў:
—    Пётр Пятровіч, вам нельга паднімацца!
—    Так, так, я разумею. Але ты, Ваня, не ўяўляеш, якую вестку мне прынёс. — І Мачалаў коратка паведаміў, хто такі Юшэвіч і чаму ён яго  расшуквае.
Новікаў прапанаваў:
—    Пётр Пятровіч, дазвольце, я займуся гэтым гадам!
—    Не, Ваня, я сам. Ты не адцягвайся ад сваёй справы. Нам трэба хутчэй разабрацца з групай Карунова. Дарэчы, пры сустрэчы з Купрэйчыкам папрасі яго даведацца, дзе жывуць Каруноў, Лаб’янова — яе мянушка Магіла — і Арыха. Ну, а што да Юшэвіча, трэба быць асцярожным, магчыма, з дапамогай участковага правер, ці жыве ён у гэтым доме, завуць яго Якавам Часлававічам. І яшчэ, маё паліто патанула, а ў кішэні ляжалі ключы ад кабінета і, самае галоўнае, ад сейфа. Скажы майму намесніку, хай падумае пра дублікаты. Цікава, як адчувае сябе хлапчук? Але ты, напэўна, не ведаеш?
Новікаў адвёў вочы ў бок. Ён-то ведаў, але казаць пра гэта не меў   права.
Таму адказаў коратка:
—    Не, не ведаю. — А сам падумаў: «Эх, Пётр Пятровіч, мілы ты чалавек, жыцця свайго не шкадаваў, а вось як яно ўсё абярнулася».
—    Ну, нічога, галоўнае, што ён жывы. Напэўна, таксама хварэе, небарака. Добра, Іван Іванавіч, ідзі. Перадавай нашым хлопцам прывітанне. Доўга я адлежвацца тут не збіраюся, так што да хуткага…
Новікаў выйшаў са шпіталя вельмі засмучаны. Хацеў паехаць у аддзяленне, але ўспомніў пра просьбу начальніка і вырашыў даведацца, ці жыве Юшэвіч са сваімі бацькамі. Лейтэнант патэлефанаваў у аддзяленне і папрасіў дзяжурнага, каб той знайшоў у сакратара звесткі пра Юшэвічаў і паведаміў іх адрас.
Чакаць давялося доўга, і начальнік пажарнай часці, куды зайшоў Новікаў, каб патэлефанаваць, нецярпліва і незадаволена хмыкаў. Новікаў сказаў:
—    Вы ўжо выбачайце, тэрміновая справа, дзяжурны высвятляе.
—    А раптам пажар? Людзі будуць тэлефанаваць, а тэлефон заняты, што тады?
—    Які нумар гэтага тэлефона? Начальнік машынальна адказаў:
—    Тры-дваццаць адзін-пятнаццаць.
—    А грамадзяне, між іншым, пра пажар тэлефануюць па тэлефоне нульадзін.
Начальнік пажарнай часці хацеў штосьці сказаць, але ў гэты момант дзяжурны аддзялення міліцыі зноў узяў трубку і паведаміў Новікаву адрас Юшэвічаў.
Новікаў выйшаў на вуліцу і накіраваўся да трамвайнага прыпынку. Ехаць, а затым ісці пешшу давялося доўга.
Ужо на змярканні лейтэнант уваходзіў у двор вялікай драўлянай хаты.
Каля хлява гучна забразгаў ланцугом і зласліва забрахаў сабака.
У хаце Новікава сустрэлі гаспадары. Абодвум было за семдзесят. Яны суха адказалі на прывітанне і насцярожана глядзелі на высокага з уважлівымі карымі вачыма хлопца. Новікаў вырашыў не хаваць, што ён з міліцыі. Наадварот, гэта акалічнасць, як ён лічыў, не павінна была выклікаць непакою.
—    Я з міліцыі. Прашу прад’явіць дамавую кнігу, свае пашпарты і тэхнічны пашпарт на хату.
Старыя неспакойна пераглянуліся, і гаспадар адказаў:
—    Вы нас выбачайце, таварыш, не ведаю, як вас завуць, справа ў тым, што ў нас пакуль не прыняты дом і таму дакументаў мы яшчэ не атрымалі.
—    Што ж гэта такое, — прагаварыў Новікаў, робячы заклапочаны твар, — толькі за сённяшні дзень ужо трэці такі выпадак. Вы пазыку бралі?
—    Не, у нас было крыху сваіх грошай.
Новікаў па-гаспадарску размясціўся ля стала, дастаў нататнік і аўтаручку:
—    Хто гаспадар дома?
—    Я.
—    Прозвішча, імя, імя па бацьку?
—    Юшэвіч Чэслаў Баляслававіч.
—    Год нараджэння?
—    Восемсот семдзесят пяты. Новікаў зірнуў на бабульку:
—    Як вас зваць?
—    Юшэвіч я, Юшэвіч Ганна Казіміраўна.
—    Год нараджэння?
—    Па дакументах?
—    Як гэта па дакументах? — не зразумеў лейтэнант.
—    Я нарадзілася ў семдзесят дзявятым, а па дакументах у васьмідзясятым. Дык які вам год патрэбен?
—    Ясна. Запішам, як у дакуменце. Хто ў вас яшчэ жыве?
—    А нікога, — адказаў стары. — Вось удваіх са старой жыццё і дажываем.
—    А дзеці ў вас ёсць?
—    Быў у нас сын. Але як сышоў падчас вайны ў партызаны, так і  знік.
—    Не ведаеце, што з ім?
—    Не ведаем.
Новікаў падняўся з-за стала:
—    Узялі б і зрабілі запыт. Людзі ж усе на ўліку, і не можа быць, каб пра яго не ведалі. — Лейтэнант раптам прапанаваў: — Калі хочаце, то давайце я запытаю. Толькі тады мне трэба запісаць усе яго дадзеныя. — І ён зноў  сеў.
Стары паспешна сказаў:
—    Не, дзякуй вам, але мы самі напішам куды трэба. Дзякуй за параду, мы людзі цёмныя і дайсці сваім розумам да гэтага не змаглі. Жывём сабе ціха і плачам па вечарах па сваім сыночку, які жыцця не пашкадаваў дзеля савецкай улады.
«Бач ты як загаварыў, «цёмны» чалавек!» — са злосцю падумаў Новікаў, але выгляду не падаў і, устаючы, сказаў:
—    Глядзіце, справа ваша. А вось што да афармлення дакументаў і прапіскі, то паспяшайцеся. Самі ведаеце, у мяне таксама начальства ёсць, і яно ад мяне патрабуе, каб парадак быў.
Ён выйшаў з двара і закрочыў да суседняй хаты.
Лейтэнант разумеў, што неабходна пабываць яшчэ ў трох-чатырох хатах, каб Юшэвічы, калі і пацікавяцца ў суседзяў, палічылі яго прыход звычайнай міліцэйскай справай. Не бачыў, дый не мог бачыць Новікаў, што, калі ён знаходзіўся ў хаце Юшэвічаў і размаўляў з гаспадарамі, праз невялікую, яшчэ не заладжаную ў перагародцы шчылінку, з суседняга пакоя за ім насцярожана назіраў сярэдніх гадоў мужчына. Гэта быў Якаў. І калі Новікаў сышоў, ён выйшаў да бацькоў, вылаяўся, са злосцю прагаварыў:
—    Падла лягавая! Лазіць тут, дапамога сваю прапануе! Трапіўся б ён мне гадкі чатыры назад. Ураз бы з яго душу вытрас.
Да Яшкі падышла маці:
—    Супакойся, Яшачка, усё будзе добра. Яе падтрымаў бацька:
—    Ніхто ж не ведае, кім ты быў пры немцах. Дзякуй богу, нікога з вяскоўцаў у жывых не засталося. Толькі ты будзь асцярожней, глядзі там, не лезь на ражон.
—    А я і не лезу. Але ж вам грошы трэба. Вунь якую даміну на мае грошы адгрукалі. — Ён памаўчаў трохі і з непрытоенай злосцю дадаў: — Нічога, з Саветамі мы яшчэ паквітаемся. — Павярнуўся да бацькі: — Давай вып’ем!
 
28
Маёр міліцыі Алтынін

Алтынін запрасіў да сябе ў кабінет Лагуту і адразу ж перайшоў да справы:
—    Ты разумееш, Іван Епіфанавіч, я турбуюся за нашых. Ужо вельмі яны далёка адгэтуль, хачу з табой параіцца. Давай яшчэ раз прааналізуем сведчанні Мартава. Па-першае, яны сапраўды шукаюць магчымасць здабыць дакументы і хочуць гэта зрабіць, хутчэй за ўсё, шляхам забойства. Таму яны і прасілі Мартава пазнаёміць іх з адзінокімі людзьмі.
—    А не могуць яны забіць самога Мартава?
—    Я таксама пра гэта падумаў, але лічу, што калі яны і маюць намер гэта зрабіць, то значна пазней.
—    Чаму?
—    Бачыш, забіўшы Мартава, яны ніякай карысці ад яго дакументаў мець не будуць. Міліцыя будзе шукаць забойцу. Калі нават яны труп і схавалі б, то ўсё адно сваякі заявілі б, што чалавек знік. А гэта значыць, што карыстацца яго дакументамі нельга. Іншая справа адзінокі, ды яшчэ лепш з ліку прыезджых, які звольніўся. Хто яго шукаць будзе? Практычна — ніхто. Калі б Мартаў знайшоў для іх адзінокага чалавека, — Алтынін задумаўся, як заўсёды ў такіх выпадках, паскубваючы сябе то за вус, то за бараду, — то яны маглі    б прыбраць і Мартава як непатрэбнага і ўжо небяспечнага для іх сведку. Як лічыш, правільна я разважаю?
—    Па крайняй меры, лагічна. Але нам нельга забываць, што злачынцы цяпер знаходзяцца ў раёне Светлага і Станавога і менавіта там яны ўяўляюць найвялікшую небяспеку.
—    Я таксама пра гэта думаю, — злосна перабіў Лагуту начальнік і зноў тузануў сябе за бараду. — Таму і раюся з табой. Тым больш, калі яны там круцяцца, значыць, і золатам напэўна не завалодалі. — Алтынін зноў зрабіў невялікую паўзу, а затым нібы падагульніў: — Будзем лічыць, што я раздумаў і ты не будзеш катацца ў кузаве машыны Мартава. Гэта даручым каму-небудзь іншаму. А ты бяры дванаццаць чалавек — людзі з Кемерава ўжо прыбылі — і едзь у Станавое. Твая задача: асталявацца недалёка ад Станавога. Старшыня сельсавета ў курсе справы. Ён кажа, што ёсць недалёка ад сяла некалькі закінутых паляўнічых хатак, там можна спыніцца. Паглядзіш на месцы, магчыма, ёсць сэнс размясціцца пад якой-небудзь падставай і ў самым сяле. Карацей кажучы, вырашыш на месцы. Галоўнае — хутчэй апынуцца там.
—    Як нам даехаць туды?
—    Вашу групу давядзецца разбіць на дзве часткі. Адна, у тым ліку ты, паедзе на машыне праз Пасху, міма скрыжавання. Гэта далей, чым тая дарога, па якой паехалі Славін і Сімоха, але ў часе вы выйграеце, бо дарога добрая. А другая група — чатыры чалавекі — паедзе верхам на конях тым жа шляхам, што і Славін з Сімохам. Прызнач у гэтай групе старшага і дамоўся пра месца сустрэчы.
—    Калі выязджаць?
—    Сёння і як мага хутчэй.

29
Капітан Буравін

Славін, які стаіўся ў сене, зразумеў, што перасцярогі Буравіна пацвердзіліся. Наперадзе, трымаючы адной рукой коней за аброць, а ў другой абрэз, стаяў Дрозд. Злева ад санак з двухстволкай — старэйшы Солах і   ўхмыляўся, побач з абрэзам напагатоў — Грышка, а справа ў трох метрах — чацвёрты і таксама з абрэзам. «Мельнікаў, — пазнаў яго капітан і падумаў: — Сапраўды як на фота, што прывёз Славін».
Капітан, сустрэўшыся тварам у твар з бандытамі, адразу ж стаў спакойным. Убачыўшы іх усіх у зборы, ён зразумеў, што яго дзецям і жонцы нічога не пагражае. Ну, а за сябе ён не хваляваўся, такая ўжо ў яго работа, калі трэба, то без страху глядзець на рулі абрэзаў, у гэту хвіліну накіраваных яму ў грудзі. Ён ацаніў становішча адразу ж. Калі цяпер падаць сігнал Славіну, то бандыты раней за яго паспеюць націснуць на куркі. Буравін спакойна спытаў:
—    І што гэта вы як разбойнікі на чалавека накідваецеся, вунь коней спалохалі.
Капітан паспрабаваў вылезці з саней, але Мельнікаў грозна крыкнуў:
—    А ну, падла, не варушыся, ураз прышыю на месцы!
—    Чаго ты казырышся? — міралюбна прагаварыў участковы. — Калі спынілі мяне, а не стралялі з-за кустоў, значыць, пагаварыць хочаце. Дык ты і гавары са мной па-чалавечы, а не рыкай.
Малодшы Солах загадаў:
—    А ну, рукі ўгару!
—    Калі ласка, — Буравін падняў рукі. Грышка паглядзеў на Мельнікава:
—    Ромка, падыдзі да яго з правага боку і дастань з кабуры пістоль. Буравін хацеў сказаць, што ён не браў з сабой пісталет, але раздумаў. Бандыты, напэўна, не павераць і пачнуць шукаць у сене, а там Славін. Капітан павярнуў галаву на Мельнікава:
—    Пісталет ляжыць у мяне справа на сене, вось паглядзі.
Мельнікаў узяў пісталет, праверыў кабуру і, вылаяўшыся, прабурчаў:
—    Глядзі, лягавы, нават да сустрэчы прыгатаваўся, учуў, гад!
Буравін ліхаманкава думаў: «Цяпер, абяззброіўшы, яны будуць меней уважлівыя, трэба дзейнічаць!» Ён вычакаў, пакуль Мельнікаў, адыходзячы ад саней, павернецца да яго бокам, і гучна падаў сігнал:
—    А, гэты ты, Грышка!
Буравін кінуўся на Мельнікава і спрабаваў падмяць пад сябе, адабраць пісталет, але гэтага не атрымалася. Яму ўдалося толькі моцна пхнуць Мельнікава ў бок, і яны абодва зваліліся на снег.
Усе трое бандытаў у гэты момант глядзелі на іх, і калі Славін ускочыў на ногі і накіраваў у іх бок аўтамат, яны на імгненне аслупянелі. Але Дрозд тут жа кінуўся ад каня ў бок і стрэліў. Куля прасвістала побач з галавой Славіна. Лейтэнант даў кароткую чаргу. Буравін прыўстаў трохі і ўсім целам наваліўся на Мельнікава. Ён не бачыў, як пасля першых стрэлаў коні рванулі санкі,    і Славін кулём паляцеў у снег. Стрэлы стрэльбы і абрэза Солахаў зліліся ў адзін. Карцеч і куля ўздыбілі вакол Славіна снег, ён, лежачы на спіне, даў чаргу ў бок Солахаў і пасля гэтага ўстаў на калена.
—    Ні з месца, кідай зброю!
І тут малодшы Солах кінуўся да кустоў, Славін ускінуў аўтамат, але страляць не змог, бо паміж ім і ўцекачом аказаліся Буравін і Мельнікаў. Уладзімір убачыў, што Мельнікаву ўдалося вывернуцца з-пад участковага і зараз яны, сашчапіўшыся, ляжалі побач, але рука бандыта цягнулася да пісталета, які валяўся на снезе. Уладзімір ірвануўся да іх і з размаху стукнуў прыкладам Мельнікава па галаве. Той змяк, а лейтэнант зноў узяў на прыцэл старога і ляжачага на снезе ўніз тварам Дразда.
—    А ну, дзед, кідай стрэльбу!
Солах адкінуў у бок стрэльбу і грузна апусціўся ў снег. Славін, пераканаўшыся, што Мельнікаў ужо не ўяўляе бяспекі, асцярожна пачаў набліжацца да Дразда.
—    Хопіць ляжаць, зараз і пасядзець можна.
Але Дрозд маўчаў. Лейтэнант абышоў яго і толькі зараз убачыў каля галавы вялікую крывавую пляму. Славін перавярнуў Дразда ўверх тварам — мёртвы! Азірнуўся — на снезе з паднятымі рукамі сядзелі стары і Мельнікаў, а ззаду іх з пісталетам напагатоў ўжо стаяў Буравін.
—    Лейтэнант, а Грышка дык уцёк! — засмучана сказаў ён.
Славін крута павярнуўся, падбег да ўчастковага і сунуў яму аўтамат.
—    Вядзіце іх да вёскі, а затым па маіх слядах пашліце людзей. Я — за  ім! — Ён, на хаду выхопліваючы з кішэні ТТ, кінуўся ў лес.
—    Уладзімір! — крыкнуў Буравін. — Будзь асцярожны. Ён можа стрэліць з-за дрэва.
—    Не хвалюйцеся, ён ад мяне не ўцячэ!
Славін схаваўся за дрэвамі. Капітан падабраў стрэльбу Солаха, затым абрэз, які валяўся побач з трупам. Паглядаючы на затрыманых, думаў: «Што ж рабіць? Коні не мае, яны, супакоіўшыся, наўрад ці вернуцца сюды. Хутчэй за ўсё, у Светлае прыбягуць. У санках ляжаць запасныя аўтаматныя дыскі, і той, хто затрымае коней, будзе шукаць мяне, каб паведаміць пра іх. Але дзе ў мяне гарантыя, што коней зловяць? Можа, яны на скрут галавы ўжо пранесліся праз сяло і цяпер імчацца далей? Не, трэба весці затрыманых у Светлае і думаць як дапамагчы Славіну».
Буравін зламаў вялікую галінку і ўторкнуў яе побач з забітым. Яна будзе добрым арыенцірам, калі пойдзе снег. Капітан павесіў на шыю аўтамат, закінуў на левае плячо стрэльбу і абрэз. Суха загадаў:
—    Устаць! — Мельнікаў і Солах усталі. — Цяпер мы пойдзем… — Капітан запнуўся: «А чаму ў Светлае? Туды, праўда, крыху бліжэй, але ў Станавым жа і сельсавет, і тэлефон, і памагатыя ёсць. Нельга забываць, што ў Светлым у доме Дразда ёсць людзі, і там пазней вобыск трэба рабіць. Убачыўшы мяне з затрыманымі, могуць прыхаваць». — Буравін кашлянуў і гучна дадаў: —    У Станавое. Пойдзеце наперадзе мяне на пяць крокаў. Папярэджваю, любое непадпарадкаванне і вы адправіцеся ўслед за Драздом. Ясна?
Відавочна, хуткія і рашучыя дзеянні работнікаў міліцыі добра пераканалі бандытаў у тым, што супраціўленне бескарыснае, і яны паспешна заківалі галовамі…

30
Славін

Славін бег па глыбокім снезе, імкнучыся трапляць нагамі ў сляды, пакінутыя Солахам. «Нічога, галубчык, — думаў Уладзімір, — ты п’еш, я — не, ты курыш, а я не. Ты не ведаеш нават, што такое фізпадрыхтоўка. Дык куды ж ты дзенешся?» І Славін лёгка бег па следзе. Яго хвалявала толькі тое, каб Грышка не выбег на дарогу, тады сляды згубяцца. Неўзабаве Славін заўважыў, што даўжыня крокаў Солаха стала меншай. «Ага, ужо дыханне падводзіць!» — падумаў лейтэнант і пабег побач з ланцужком слядоў, бо ён працягваў бегчы  ў тым жа тэмпе і зараз не мог трапляць след у след.
Наперадзе паказаўся хмызняк, туды і вёў след. Уладзімір узяў лявей, агінаючы кусты, і трымаў іх пад прыцэлам. Хто ведае, можа, менавіта ў гэту хвіліну Солах, выбіўшыся з сілы, вырашыў перадыхнуць і, схаваўшыся ў кустах, як зацкаваны звер, глядзіць назад: ці не пакажацца пагоня. А гэта значыць, можна напароцца на яго кулю.
Абабегшы хмызняк, лейтэнант перш за ўсё праверыў, ці ёсць сляды. «Так, вось яны! Тады наперад!» І аператыўнік тым жа размашыстым крокам пабег далей. Ён добра бачыў, што ўцякач ужо не бег, а ішоў. Значыць, трэба быць асцярожным, той можа пачуць яго, і тады без перастрэлкі не абысціся.
Наперадзе зноў паказаўся хмызняк, і зноў Славін пачаў забіраць лявей. Абмінуўшы яго, ён адразу ж убачыў ланцужок слядоў.  Уладзімір  прасачыў  іх позіркам і раптам убачыў злачынцу. Той ішоў метрах у ста пяцідзясяці і пакуль не бачыў свайго праследавальніка.
Славін, стараючыся менш шумець, бег па цаліку, даганяючы яго. Солах тым часам азірнуўся. Славін выразна ўбачыў пару, што валіла з яго рота, пакрыты інеем твар і каўнер паўкажушка. Грышка ўскінуў абрэз і пачаў цэліцца. «Нічога, на такой адлегласці з абрэза не так лёгка пацэліць», — падумаў Славін і некаторы час бег недалёка ад дрэва. Гулка гакнуў стрэл, але свісту кулі лейтэнант не пачуў. Ён стаў за дрэва і сунуў пісталет у кішэнь паўкажушка. Адлегласць паміж імі была метраў восемдзесят, для прыцэльнага агню з пісталета далекавата. Славіну не хацелася паказваць бандыту, што асцерагаецца яго, і Уладзімір, заўважыўшы ў метрах дзесяці наступнае дрэва, рвануў да яго. Толькі схаваўся за хвою, як у яе ўпілася куля. Уладзімір выглянуў і знайшоў гэта месца. Прыкінуў: «Глядзі ты, калі б не дрэва, як раз бы зноў у жывот». І нібы заныла старая рана. Ён успомніў той бой з немцамі ў вёсцы. Тады таксама была зіма, ён бег уздоўж плота — раптам удар, і ў вачах паплыла чырвоная смуга… «Не, гад, калі немцы мяне не забілі, то і ў цябе гэта не атрымаецца», — раззлаваўся Славін і рвануў да наступнай хвоі, каб схавацца за ёй, але ўбачыў, што Солах пабег. Уладзімір кінуўся за ім. Неўзабаве адлегласць паміж імі скарацілася да сарака — пяцідзесяці метраў. Солах ужо, напэўна, выпусціў абойму, таму што цяпер, стоячы за тоўстым дрэвам, важдаўся з абрэзам. Лейтэнант, не губляючы часу, зноў пабег, але калі ўбачыў, што бандыт падняў сваю зброю, стаў за дрэва. «Зараз ужо можна весці агонь, — падумаў ён, прыкідваючы адлегласць. — Метраў дваццаць пяць будзе». І крыкнуў:
—    Слухай, Солах, няўжо ты думаеш уцячы? Здавайся!
—    А гэтага ты не хочаш?  — зло адазваўся Грышка,  паказваючы   кукіш.
Потым вылаяўся і стрэліў.
А Славін тут жа перабег да наступнага дрэва. Сунуў руку за пазуху, адаграваючы яе, і зноў крыкнуў:
—    Ты ж нікуды не дзенешся! Па-добраму кажу, здавайся!
—    Таксама мне, спагадлівы знайшоўся. Я такіх, як ты, у труне бачыў.
—    Слухай, Грышка, пакуль не позна, адумайся! Калі адкрыю агонь, табе кепска будзе.
—    Ні храна! Мы тут у тайзе з табой удвух. У мяне пушка магутней за тваю, і я цябе, лягавага, прашыю!
Не адказваючы, Славін кінуўся да наступнага дрэва, і зноў раздаўся стрэл. Уладзімір паспеў убачыць, як куля падняла ў метры ад яго справа невялікі снежны фантанчык. Зараз паміж імі было не больш як дваццаць метраў. Уладзімір разумеў, што трэба быць вельмі асцярожным. Дзіўнае пачуццё авалодала ім. Звычайна маўклівы, ён, ці то ад усведамлення таго, што нагнаў усё  ж злачынцу і не даў яму схавацца, ці то ад таго, што зноў адчуў сябе як у баі, нечакана павесялеў і разгаварыўся:
—    Дурань ты неачэсаны! Бачыш, я яшчэ ні разу не стрэліў, а ўжо амаль побач з табой. Паўтараю, адумайся, пакуль не позна!
—    А што позна? Мяне ўсё адно вышка чакае! Не, мільтон, я свой лёс буду выпрабоўваць да канца, жывым не дамся!
Лейтэнант вырашыў, што час і яму паказаць сваё майстэрства ў стральбе. У афіцэрскай школе ён быў адным з лепшых стралкоў з пісталета і аўтамата. Уладзімір паварушыў пальцамі, рука адагрэлася, і зараз кожны палец быў гнуткі і паслухмяны.
Славін узяў на мушку дрэва, за якім стаяў бандыт. Не, ён не хацеў Солаха забіваць. Вырашыў, што пакуль трэба толькі прыстрашыць яго, паказаць, што пісталет у руках вопытнага стралка — выдатная зброя. Вычакаў, пакуль на імгненне Солах вызірнуў з-за дрэва, і тут жа націснуў на кручок. Куля выбіла кару як раз там, дзе толькі што мільганула галава бандыта.
—    Солах, я зрабіў першы папераджальны стрэл, каб ты пераканаўся, як я страляю. Прапаную яшчэ раз, калі хочаш пажыць хоць бы да суда, здавайся! Я цябе цяпер трымаю пад прыцэлам і не дам нават высунуцца з-за дрэва, не тое каб бегчы.
—    Але і ты, падла, не падыдзеш да мяне! — адказаў з-за дрэва Солах і зноў вылаяўся.
Славін азначыў дрэва, якое стаяла ледзь правей, метрах у пяці, і, стрэліўшы, рвануў да яго. Зваротны стрэл прагучаў, калі ён прыліп да ствала.
«Парадак! — радасна падумаў лейтэнант. — Зараз метраў пятнаццаць да яго засталося». Солах, каб не патрапіць пад агонь Славіна, схаваўся за ствол.
А аператыўнік абдумваў становішча. Паміж імі былі толькі тры тоненькія, маладзенькія хвоі, і схавацца за імі было немагчыма. Мяркуючы па ўсім, Солах хацеў пратрымацца да цемры, а затым адарвацца ад свайго праследвальніка.
Славіна пакуль задавальняла і гэта, бо ён спадзяваўся, што Буравін, даставіўшы затрыманых у сяло, адразу ж арганізуе пагоню па слядах. У гэтай сітуацыі лейтэнант вырашыў паспрабаваць абысці злачынцу з фланга і адрэзаць яму шлях да адступлення.
«Калі гэта ўдасца, — думаў ён, — тады я прымушу яго павярнуцца спінай туды, адкуль павінны з’явіцца нашы».
Уладзімір нагледзеў дрэва, за якое можна схавацца. Яно знаходзілася справа, метрах у дзесяці. «Цяпер трэба не дазволіць яму весці прыцэльны агонь. — Лейтэнант бачыў, што бандыт уважліва сочыць за ім. — Цяпер я прымушу цябе схаваць морду за дрэва». І Славін пачаў старанна цэліцца прама ў ствол абрэза, які тырчаў з-за дрэва. Ён разлічваў, што калі яму ўдасца патрапіць у ствол ці нават побач з ім, то на дзве-тры секунды бандыт будзе паралізаваны. Лейтэнант двойчы ўзапар стрэліў і пабег. Але паспеў зрабіць толькі першыя чатыры крокі, як Солах адказаў стрэлам і таксама перабег да наступнага дрэва.
Уладзімір, схаваўшыся за «сваім» дрэвам, з прыкрасцю падумаў: «Вось чорт! Напэўна, зразумеў маю задуму». А Солах у гэты момант кінуўся да наступнага дрэва. Славін, не думаючы, што акажацца на адкрытай мясцовасці, кінуўся следам. Грышка дабег да дрэва і, абярнуўшыся, пачаў цэліцца ў лейтэнанта. Славін, каб паспець дабрацца да хованкі, двойчы стрэліў. Бандыт вымушаны быў спешна схавацца за хвою, стрэліў і не папаў. Гэты кідок дазволіў аператыўніку скараціць адлегласць з бандытам да дзесяці — дванаццаці метраў. Але Славін быў засмучаны. Ён ужо растраціў шэсць патронаў — больш трэці ўсяго запасу. «Паспрабуй здагадайся, колькі патронаў у бандыта. — Лейтэнант вырашыў страляць толькі ў крайнім выпадку. — Хто ведае, колькі давядзецца яшчэ важдацца з ім».
Удалы кідок Славіна прывёў Солаха ў шаленства. Ён, трымаючы пад прыцэлам дрэва, з-за якога асцярожна выглядаў яго праследвальнік, выдаў чарговую порцыю мацяршчыны і люта закрычаў:
— Ну, што ж ты, сука, не ідзеш? А, баішся?!
«Нервы, нервы, галубок, — падумаў Славін, — падводзяць яны цябе.      А раптам ты лічыш, колькі я расходаваў патронаў, і паспрабуеш мяне атакаваць, калі я буду мяняць абойму? У мяне ў ствале адзін патрон, і адзін застаўся ў абойме. — І Уладзімір вырашыў пайсці на хітрасць. — Калі ты лічыш стрэлы, то цяпер я куплю цябе!»
Лейтэнант схаваў зброю ад Грышкі і замяніў абойму. Пісталет гатовы быў выпусціць дзевяць куль запар.
Уладзімір паглядзеў на неба. Хутка вечар. Трэба было дзейнічаць актыўней. Славін прыцэліўся і стрэліў у тую частку ствала, дзе хаваўся твар Солаха, а сам пабег зноў правей. Грышка  празяваў рывок аператыўніка і не стрэліў.  А Славін прыкмеціў наступнае дрэва і падумаў: «Калі дабяруся да яго, то прымушу яго павярнуцца спінай туды, адкуль мы прыйшлі».
Солах, напэўна, разгадаў думкі аператыўніка. Ён істэрычна закрычаў:
—    Што скачаш, як блыха па сподніках? Калі яшчэ раз выскачыш, то прашыю наскрозь!
А Славін, нібы цвелячы яго, стрэліў і кінуўся да наступнага дрэва.
—    А, падла! — крыкнуў Солах і нечакана кінуўся да лейтэнанта…

31
Міхаіл Якаўлевіч Буравін

Буравін вёў наперадзе сябе старога Солаха і Мельнікава, ні на секунду не адрываючы ад іх вачэй. Яны ішлі побач. Мельнікаў зрэдку мацюкаўся, шкадуючы, што так лёгка яны папаліся. Стары маўчаў. Яго, відавочна, ашарашыла смерць старога сябрука і сваяка Дразда. Як ні прыспешваў іх Буравін, да сяла дабіраліся больш за гадзіну.
Нарэшце былі на месцы. Каля сельсавета Буравін паставіў іх тварам да глухой сцяны і загадаў Мельнікаву падняць рукі. Капітан разумеў, што найбольшую небяспеку ўяўляў менавіта Раман, які, вядома, шукаў любую магчымасць, каб паспрабаваць збегчы.
З хаты выскачылі людзі. Яны дапамаглі капітану звязаць рукі Мельнікаву, забралі патранташ, які вісеў у старога пад кажухом. Буравін зарадзіў адабраную ў Солаха стрэльбу і працягнуў яе аднаму з калгаснікаў, які ўсе гэтыя дні актыўна дапамагаў работнікам міліцыі:
— Трымай, Захар Ільіч! Ахоўвай іх пакуль.
Другога аднавяскоўца капітан паслаў да сябе дахаты па сяржанта Сімоху, а сам адышоў у бок са старшынёй сельсавета, расказаў яму, што  адбылося.
Буравін аддаў Сімоху, які прыбег, аўтамат і даручыў яму і яшчэ дваім актывістам замкнуць бандытаў кожнага ў асобны свіран і ахоўваць іх, а сам увайшоў у памяшканне сельсавета, дзе старшыня сабраў чалавек пятнаццаць, якім давяраў. Міхаіл Якаўлевіч, хвалюючыся за лёс Славіна, сцісла расказаў пра тое, што здарылася, і адразу ж пачаў даваць даручэнні. Двух актывістаў ён накіраваў ахоўваць хату старога Солаха, двух — адправіў у вёску Светлае, каб там з мясцовымі жыхарамі знайсці тых коней, што ўцяклі. Яшчэ дваім мужчынам капітан даручыў назіраць за хатай Дразда. Трое калгаснікаў павінны былі паехаць у лес і даставіць яго труп у Станавое. Астатнім Буравін прапанаваў хутчэй узяць стрэльбы і разам з ім накіравацца на пошукі Славіна і Грышкі.
Людзі без лішніх размоў разыходзіліся выконваць заданні.
 
32
Лейтэнант Славін

Славін убачыў, як Солах, мацюкаючыся, кінуўся да яго, і на імгненне нават разгубіўся. Але тут жа прыйшоў у сябе і ўзяў на мушку бандыта:
—    Кідай зброю ці страляю!
І тут лейтэнант дапусціў памылку. Ён выйшаў з-за дрэва, рыхтуючыся да рукапашнай сутычкі, а Солах у гэты момант стрэліў. Уладзімір адчуў удар у левае плячо і, яшчэ не разумеючы, што паранены, прыцэліўся ў Солаха, які ледзь прыпыніўся, каб перавесці затвор і паслаць чарговы патрон у патроннік. У прыцэле апынулася галава злачынцы, але ў апошні момант лейтэнант перавёў мушку на яго правае плячо і націснуў курок. Солах здрыгануўся і выпусціў абрэз, але тут жа нахіліўся, каб падняць яго левай рукой. Лейтэнант рвануўся да яго і пісталетам стукнуў па галаве. Солах зваліўся. Уладзімір наступіў нагой на абрэз:
—    Ні з месца, гадзіна! Паварушышся толькі — адразу прашыю, — лейтэнант стрэліў у паветра, даючы зразумець злачынцу, што той памыліўся ў разліках.
Солах, заціскаючы рукой рану на правым плячы, здзіўлена спытаў:
—    Слухай, мільтон, колькі патронаў у тваёй пушцы?
—    Больш чым трэба, каб адправіць цябе на той свет. А ну, павярніся да мяне спінай! Толькі не ўздумай уставаць на ногі!
Солах, працягваючы трымацца рукой за рану, мацюкаючыся, павярнуўся. Уладзімір адчуваў, што левая рука становіцца непаслухмянай. Толькі зараз ён успомніў пра штуршок і зразумеў, што паранены.  Па расплывістай на рукаве цёмна-чырвонай пляме вызначыў, што куля патрапіла ў перадплечча. Лейтэнант разумеў, што б там ні стала трэба спыніць кроў, але бінту не было. Сунуўшы пісталет у кішэнь так, каб яго можна было ў любое імгненне выхапіць, ён падняў абрэз і націснуў курок. Солах ад стрэлу здрыгануўся і
спалохана павярнуў галаву да Славіна.
—    Не аглядацца, — загадаў Уладзімір. Грышка зласліва прашыпеў:
—    Апошні мой патрон.
«Дык вось чаму ён вырашыў рызыкаваць, — падумаў Славін, прыстаўляючы абрэз да дрэва. — Значыць, ён лічыў мае стрэлы і хацеў апошнім патронам вырашыць справу».
Уладзімір, ледзь стрымліваючыся, каб не застагнаць, расшпіліў паўкажушак і зняў яго з сябе. Затым расшпіліў пінжак, выцягнуў са штаноў кашулю    і зубамі адарваў вялікі кавалак тканіны. Потым з вялікай цяжкасцю зняў пінжак, вычакаў некалькі мінут, каб пацішэў боль, дапамагаючы сабе зубамі, сяк-так перавязаў рану. Перавязаўшы, накінуў на плечы пінжак, затым паўкажушак. Праверыў, ці на месцы пісталет, і падышоў да Солаха:
—    Давай дапамагу перавязаць рану.
Грышка зверам зірнуў на яго і, нічога не кажучы, са стогнам пачаў расшпільваць гузікі паўкажушка. Славін дапамог яму зняць адзежу, затым яны абодва: адзін, дзейнічаючы правай, другі — левай рукой, адарвалі ад кашулі злачынца кавалак тканіны і перавязалі яму руку.
—    Так, — прагаварыў, устаючы на ногі, Славін, — зараз рушым па нашым следзе назад.
Солах таксама падняўся і глуха спытаў:
—    А калі я не пайду?
Славін, адчуваючы моцнае галавакружэнне і слабасць, вырашыў абрэз з сабой не браць, яго можна было забраць пазней, ціхім і спакойным голасам сказаў:
—    Паслухай, Солах, я цябе пашкадаваў і не забіў, як гадзіну падкалодную. І цяпер ты будзеш рабіць усё, што я загадаю. У адваротным выпадку я змушаны буду цябе прыстрэліць. Сам бачыш маё становішча, і, калі ты не выканаеш маё патрабаванне, я вагацца не стану.
Солах вылаяўся і рушыў па сваіх слядах. Уладзімір увесь час прыспешваў яго, але абодва ад страты крыві моцна саслабелі і рухаліся павольна.
Так яны прайшлі метраў чатырыста. Наперадзе паказаўся ланцуг людзей.
«Нашы! — радасна падумаў Славін. Ён пазнаў Буравіна. — Як у атаку падчас бою ідуць, ланцугом». І павольна апусціўся на снег…

33
Аляксей Купрэйчык

Упершыню за ўсе гэтыя дні ў хаце Прутава сабраліся ўсе сябрукі Карунова. Зласлівая і бурклівая Лідка, па мянушцы Магіла, сядзела насупраць Купрэйчыка і гучна папракала ўсіх у бяздзейнасці:
—    Папомніце мяне, калі мы цяпер не папрацуем, хутка наступяць цяжкія для нас дзянькі. — Яна шпурнула на стол алюмініевы відэлец. — У горадзе з’яўляецца ўсё больш лягавых, у крымінальным вышуку — маладыя, цэпкія, як зараза, аператыўнікі. Іх зараз у спецыяльных школах навучаюць.
—    А дзе ты хацела, каб іх навучалі, у будаўнічых тэхнікумах, ці што? — з поўным ротам спытаў Дзімка.
—    Ды я не пра гэта, — млява адмахнулася рукой Магіла. — Пакуль не позна, нам трэба пажывіцца, а затым разбегчыся ў розныя бакі і пачынаць жыць.
—    Што, завязаць вырашыла? Ці не рана? — спытаў Прутаў.
—    Я лічу, што трэба яшчэ паўгодзіка пашухарыць, а потым заціхнуць на час, пажыць трохі, а там відаць будзе. — Яна павярнулася сваім кашчавым целам да Карунова. — Вось ты, Воўка, адразу ж калі немцы драпанулі з горада, што казаў? А? Забыўся, нябось? А ты казаў, што тры-чатыры гады, пакуль неразбярыха ў горадзе будзе, пашухарым, напакуем кішэні золаткам, абжывёмся шмоткамі і завяжам! Ці не так?
—    Я не гэта меў на ўвазе, — запярэчыў Каруноў, — калі я прывёў сюды  Дзімку — а гутарка адбывалася ўлетку сорак чацвёртага ў гэтай жа хаце, — то мы дамаўляліся, што разам тры-чатыры гады палазім па горадзе, а затым разыдземся, як у моры караблі, і кожны будзе жыць па-свойму, як захоча. Асабіста я завязваць не думаю, можа, радзей на макруху толькі буду хадзіць. А што да крадзяжоў, то, выбачайце, мадам, пасуньцеся, завязваць не буду. Як ты лічыш,  Дзімка?
Купрэйчык уважліва сачыў за ўсімі, асабліва за Магілай і Арыхай, якіх бачыў толькі двойчы, і цяпер стараўся лепей запомніць. Праўда, ён  вялікія надзеі ўскладаў сёння на фотаапарат. Купрэйчык расказаў прыдуманую легенду пра тое, як яму ўдалося на вакзале выкрасці ў нейкага афіцэра фотаапарат, адкрыў яго, і ўсе ўбачылі, што фотаапарат без плёнкі. Пасля гэтага Аляксей, як бы дурэючы, накіроўваў фотаапарат на прысутных і пстрыкаў затворам. Спачатку ўсе, асабліва Магіла, куражыліся, рабілі рожы, але потым прывыклі да  яго жартаў і не звярталі на «фатографа» ўвагі. Купрэйчык выйшаў на хвіліну з-за стала і ў іншым пакоі імгненна зарадзіў фотаапарат. Працягваючы пстрыкаць ім, ён смяяўся, патрабаваў ад кожнага зрабіць строгі твар, каб атрымалася «саліднае фота для асабістай справы ў цюразе». У душы Аляксей хваляваўся, што здымкі могуць атрымацца невыразнымі з-за слабога асвятлення. Таму ён так узмоцнена і імкнуўся запомніць прыметы Дзімкі і Лідзіі. Калі Купрэйчык адклаў у бок апарат, то ўжо каторы раз у думках паўтараў прыкметы гэтых людзей: «Дзімка: узрост — трыццаць пяць-трыццаць сем, рост — метр семдзесят пяць, твар авальны, на левай шчацэ невялікая радзімка, вочы блакітныя, вузкія. Лідка: узрост пад сорак, твар хударлявы, вочы чорныя, рост сярэдні, апранута ў чорны трусіны кажушок, белая вязаная ваўняная хустка».
Раптам Купрэйчык напружыўся. Ён пачуў, як Каруноў спытаў у Лаб’янавай:
—    Лідка, што ты знайшла ў адміністратаркі? Лідка ўхмыльнулася:
—    У «сяброўкі» маёй? А вунь, усё ў торбе ляжыць. — Яна кіўнула ў кут, дзе стаяла невялікая дзермацінавая торба. — Паказаць?
Лідка павярнулася да Купрэйчыка, які сядзеў з краю:
—    Лёха, падай мне торбу.
Купрэйчык пацягнуўся за звычайнай невялікай гаспадарчай торбай, узяў яе за абедзве ручкі і перадаў Лідцы. Тая раскрыла і пачала выкладваць рэчы на стол побач з ежай і спакойным голасам пералічваць іх:
—    Два пярсцёнкі залатыя, завушніцы, таксама, бачыш, з золата. Пярсцёнак мужчынскі, не разумею толькі, дзе яго дастала незамужняя жанчына.
—    Яна яго замест мужа ў ложак клала, — п’яна ўхмыльнуўся Прутаў. Затым Лідка выцягнула каўнер з чарнабуркі і перавязаны матузам   папя-
ровы пакет. Калі яна разгарнула яго, то ўсе ўбачылі, што там грошы. Прутаў прагна спытаў:
—    Колькі?
—    Дробязь, — нядбайна махнула рукой Лідка. — Крыху больш як пятнаццаць тысяч.
—    Як ты з ёй справілася?
—    Звычайна, як заўсёды. Яна як была ў камбінашцы, так і засталася ў ёй.
—    Адважная ты баба, — прагаварыў Каруноў і запнуўся. Нечаканы стук у акно адразу ўсіх насцярожыў.
—    Можа, жонка? — прамармытаў, устаючы, Прутаў. Ён накіраваўся ў калідор, а ўсе астатнія замерлі ў чаканні. У калідоры пачуўся шум знадворных дзвярэй, якія адчынялі, і неўзабаве ў кухню ўслед за Прутавым увайшоў Драбуш, а за ім… сын Мані Жовель.
Купрэйчык так разгубіўся, што нават імя хлопца забыўся.
Драбуш быў падвыпіўшы, ён ветліва прывітаўся з кожным за руку і сказаў Прутаву:
—    Іван, я хачу забраць у цябе свае сані…
Але яму не даў дагаварыць Каруноў. Ён, калупаючыся пальцам у зубах, кіўнуў на хлопца і зло спытаў:
—    Навошта ты гэтага байструка сюды прывёў?
Толя, убачыўшы Купрэйчыка, таксама разгубіўся. Ён ніяк не мог зразумець, што можа быць агульнага ў супрацоўніка міліцыі з гэтымі п’янюгамі і злодзеямі. Здавалася, што ён вось-вось пры ўсіх пра гэта спытае ў Купрэйчыка. Але яго адцягнуў Каруноў. Хлопец падняў на яго налітыя нянавісцю вочы і, ледзь стрымліваючыся, сказаў:
—    А ты, дзядзька Вова, асцярожней словамі кідайся!
—    А што? Можа, мне ў морду заедзеш? — засмяяўся Каруноў і пацягнуўся па бутэльку. — Міша, ідзі выпі з намі.
Толя паглядзеў на Драбуша.
—    Ну што, піць будзеш ці пойдзем? А то мне не вельмі хочацца тут тырчаць.
Драбуш, не ўтрымаўшыся, стоячы, выпіў амаль поўную шклянку гарэлкі, але закусваць не стаў і павярнуўся да Прутава:
—    Бяры ключ ад хлява і ідзём па сані, а то Толя пакрыўдзіўся і можа кінуць мяне. Сані ж, сам ведаеш, цяжкія, і аднаму мне да хаты іх не давалачы.
Прутаў, не апранаючыся, узяў ключ, і яны ўтрох выйшлі з кватэры. Купрэйчык перавёў дух: «Трэба ж так уліпнуць. Цяпер, галоўнае, каб ён Прутаву не сказаў, хто я».
Наступілі цяжкія хвіліны чакання. Аляксей рыхтаваўся да горшага. Ён схадзіў у суседні пакой, паклаў фотаапарат у кішэнь ватоўкі, якая вісела на цвіку, зарадзіў пісталет і сунуў яго за пояс пад пінжак. Паспрабаваў, ці зручна выхопліваць яго, і вярнуўся ў кухню. Цяпер сачыць за Прутавым, калі ён прыйдзе ў хату. Калі ён выкліча Карунова ў іншы пакой для гаворкі, значыць, Толя Жовель не ўтрымаўся і сказаў гаспадару пра Купрэйчыка. «Эх, хло пец! — з гаркатой думаў Аляксей. — І навошта цябе нялёгкая прынесла! Ну сцям ты, што нельга табе цяпер расказваць пра мне!»
У сенцах пачуўся шум, і ў пакой увайшоў Прутаў. Купрэйчык слізгануў поглядам па яго твары — ён спакойны. Той падышоў да стала і сеў на сваё месца. Наліў, выпіў і моўчкі пачаў закусваць. «Не сказаў, — з палёгкай уздыхнуў лейтэнант. — Малайчына хлопец! Усё ж выйдзе з яго добры чалавек».
Каруноў абвёў усіх вачамі і загаварыў:
—    Хачу паведаміць, што нам падгарнулася сапраўдная справа. Хопіць хаты граміць і мець за гэта дробязь. Я знайшоў для нас сапраўдную работку. Праз два тыдні на аўтазаводзе зарплата. Грошы касір і два ахоўнікі будуць атрымліваць у банку. Прыедуць яны туды на заводскім аўтобусе. За рулём старэча, былы старшына. Я ў яго раней на кватэры жыў.
—    А чаму мы ў яго ў гасцях не былі? — п’яна ўхмыльнуўся Дзімка. Каруноў нядбайна махнуў рукой:
—    А ні храна ў яго няма. Жонку і тую немцы расстралялі. Дык вось, прапаную такі план: калі аўтобус будзе стаяць каля банка, а касір і ахова ўвойдуць у банк, я падыду да старога і завяду з ім гаворку. Пасля таго, як касір і ахоўнікі выйдуць з дзяржбанка і падыдуць да аўтобуса, вы нападаеце на іх. Ты, Дзімка, бярэш на сябе аднаго ахоўніка, ты, Лёха, — Каруноў перавёў позірк на Купрэйчыка, — бярэш на сябе другога. Лідка прашые касіра і забярэ мяшок з грашыма.
—    А я? — устрывожана спытаў Прутаў.
—    І табе работа будзе, — усміхнуўся Каруноў. — Ты падстрахуеш нас. Раптам у каго-небудзь штосьці не атрымаецца, ды і заадно прыкрыеш, калі хто-небудзь паспрабуе нам перашкодзіць.
—    А не небяспечна каля банка? — спытала Магіла.
—    Я думаю, што гэта самае ўдалае месца. Пісталеты ці вінтоўкі ахоўнікі напагатове і зараджанымі трымаць не будуць. А калі нам паспрабаваць спыніць іх дзе-небудзь па дарозе, то, па-першае, яны могуць не спыніцца, а падругое, сустрэць нас свінцом.
—    А калі ты падыдзеш да аўтобуса, шафёр нічога не западозрыць? — спытаў Купрэйчык.
—    Не. Скажу, што выпадкова ўбачыў яго, пабалбачу пра тое, пра гэта, а калі загавораць вашы пушкі, я яго ва ўпор і гваздану, заадно не дам яму сунуць куды-небудзь ключ ад запальвання.
—    Хто машыну павядзе? — пацікавіўся Аляксей.
—    Я.
Купрэйчык увесь час ламаў галаву, як даведацца, дзе жывуць Каруноў, Арыха і Магіла.
Дзіўнае пачуццё ахоплівала Аляксея, калі глядзеў на Лаб’янаву. Перад ім сядзела жанчына, якая мела звычайны чалавечы выгляд, а вось назваць яе па імені, нават у думках, ён не мог. Ён так і зваў яе — Магіла. Цяпер, калі Лаб’янава загаварыла, Аляксей слухаў яе ўважліва, баючыся прапусціць хоць бы адно слова, бо любое з іх магло паведаміць дасведчанаму аператыўніку многае.
—    Ведаеце, хлопчыкі, — размарылася яна, — калі ў нас атрымаецца гэта задума, то змыюся на паўгодзіка на поўдзень. Паверце, ні разу ў жыцці ў Сочах не была. Уяўляеце: сонца, цяпло, мора…
—    І лахудра Магіла, — змрочна дадаў Каруноў. — Куды табе з тваімі косткамі ў Сочы?
—    А, кінь, Воўка. З грашыма, што ў мяне з’явяцца, я буду выглядаць прыгажуняй нават у Парыжы.
Купрэйчык перасеў да Арыхі і Карунова і спытаў:
—    Слухайце, хлапцы, у мяне неспакойна на душы. Дарма ты, Воўка, мальца пакрыўдзіў, як бы ён не стукнуў у кантору пра нас. Можа, разысціся, пакуль яшчэ не позна? Сцеражонага Бог сцеражэ. Я не баязлівец, але штосьці мяне грызе. Храновае прадчуванне, далібог.
—    Ды кінь ты, чаго панікуеш! — нядбайна махнуў рукой Каруноў. — Толька — малец жалезны, гэтак жа як і яго маці — Маня Жовель.
—    Слухай, Вова, а можа, мне пераначаваць сёння дзе-небудзь у іншым месцы? Самі ведаеце, браткі, што трапляць мне ў лапы лягавым усё адно, што адразу кулю ў лоб. Не, я тады пасплю дзе давядзецца, толькі не тут. Дарма ты, Воўка, мальца гэтага пакрыўдзіў. Вось возьме і стукне…
Каруноў  і  Арыха  неспакойна  пераглянуліся.  Некаторы  час памаўчалі.
Потым Арыха паклаў руку на плячо Купрэйчыку:
—    Збірайся, пойдзеш са мной.
А капітану гэтага толькі і трэба было. Каруноў спытаў:
—    Дзе вы будзеце начаваць?
—    Не ў лазні ж, — ледзь прыкметна ўсміхнуўся Арыха, — там я толькі працую.
Неўзабаве пачалі разыходзіцца.
Спачатку сышлі Каруноў і Магіла, затым выйшлі з пакоя Арыха і Купрэйчык.
Некаторы час ішлі моўчкі. Цёмныя двары і вузенькія, засыпаныя снегам завулкі, не выклікалі жадання гаварыць. Нарэшце выйшлі на шырокую вуліцу. Купрэйчык пазнаў вуліцу Горкага, Арыха першым парушыў маўчанне:
— Нам дабірацца далёка. Давай паспрабуем злавіць машыну.
Яны доўга махалі рукамі машынам, што зрэдку праходзілі міма. Урэшце адна спынілася. Арыха падбег і адкрыў пярэднія дзверцы. У машыне быў толькі вадзіцель. Арыха паабяцаў яму немалую суму, і вадзіцель згадзіўся падвезці іх.
Машына развярнулася і паехала ў зваротны бок. Купрэйчык сядзеў на заднім шырокім скураным сядзенні «эмкі». Яму заўсёды падабаўся непаўторны, своеасаблівы пах скуры, бензіну і яшчэ чагосьці, уласцівага толькі машынам гэтага класа. Але цяпер ён злосна думаў пра вадзіцеля: «Чорт бы іх пабраў, гэтых левакоў.  За лішнюю дзясятку гатовыя каго заўгодна і куды хочаш везці. Зусім не думаюць пра тое, што ў любую хвіліну самі могуць стаць ахвярай. Чаго варта такому, як гэты Дзімка, цяпер парнуць яго нажом у  бок?»
Ехалі доўга, і капітан ужо не пазнаваў тыя месцы, дзе яны праязджалі. Нарэшце машына спынілася. Арыха і Купрэйчык выйшлі і апынуліся ў поўнай цемры. Па агеньчыках, якія гарэлі ўдалечыні, Аляксей здагадаўся, што яны знаходзяцца на ўскраіне. Наперадзе таксама свяціліся агеньчыкі. Туды і накіраваўся Арыха. Купрэйчык рушыў следам. Праз некаторы час ён спытаў:
—    Да каго мы ідзём?
Арыха памаўчаў трохі, а затым адказаў:
—    Да адзінокіх старых. Не дрэйфі, у іх будзе спакойна.
Неўзабаве яны ўвайшлі ў двор вялікага дома. Дзесьці каля хлява забрахаў сабака. На яго нягучна прыкрыкнуў Арыха:
—    Рэкс, у будку!
Брэх спыніўся, а Купрэйчык падумаў: «Ужо ці не да сябе дамоў ты мяне прывёў, галубок? Сабака, пачуўшы твой голас, адразу ж супакоіўся».
Яны падышлі да дзвярэй, і Арыха гучна пастукаў. Старэчы голас спытаў:
—    Хто там?
—    Я! Адкрывай, — глуха прагаварыў Арыха, і дзверы тут жа адчыніліся. На парозе ў ніжняй бялізне стаяў стары. Арыха не даў яму і слова сказаць: — Ідзі кладзіся. Дзверы я сам зачыню.
—    Паесці што-небудзь даць? — спытаў стары.
—    Не трэба. Мы сытыя.
Праз хвіліну яны апынуліся ў добра напаленай хаце. Стары павярнуў налева ў бакавыя дзверы, а Арыха, падсвечваючы сабе запалкай, прайшоў далей. Купрэйчык за ім. Яны патрапілі яшчэ ў адзін калідор, а затым, адкрыўшы глухія драўляныя дзверы, апынуліся ў вялікім пакоі. Дзімка падышоў да стала і запаліў газавую лямпу. Аляксей убачыў, што ў пакоі стаяць ложак і канапа. Арыха зняў з ложка адну падушку і коўдру, кінуў іх на канапу і сказаў:
—    Кладзіся тут, а я — на ложку.
Перш чым заснуць, Купрэйчык падумаў: «Цікава, дзе і ў каго я знаходжуся?»
А начаваў ён у хаце бацькоў былога паліцая Яшкі Юшэвіча! Капітан не ведаў яшчэ многага, у тым ліку і таго, што Дзімка Арыха не хто іншы, як сам Яшка Юшэвіч, якога адшуквае Мачалаў.

34
Маёр Мачалаў

Новікаву ў гэтыя дні было асабліва цяжка. Яму і следчаму пракуратуры Весялуху даручылі весці следства па справе Карунова. І асноўная нагрузка па зборы доказаў віны Карунова і яго сябрукоў лягла на іх.
На чарговай сустрэчы Купрэйчык перадаў Новікаву плёнку, на якой ён змог  сфатаграфаваць  усіх  удзельнікаў  злачыннай  групы.  Плёнку  праявілі, і атрымаліся нядрэнныя здымкі. Весялуха і Новікаў, не лічачыся з часам, дапытвалі пацярпелых, якія засталіся ў жывых, іх суседзяў і іншых сведак, хто калі-небудзь бачыў ці мог бачыць злачынцаў, прад’яўлялі ім на апазнанне фатаграфіі. Людзі лёгка паказвалі тых, каго яны раней ведалі як кватарантаў пацярпелых. Аказалася, што больш іншых «уладкоўваўся» на кватэру Каруноў, па два разы — Арыха і Прутоў. Зараз заставалася «прывязаць» да  забойства адміністратара гасцініцы Бузанінавай Лаб’янаву. Адзіным сведкам, які мог пацвердзіць гэта, быў Гарбылеўскі.
Новікаў стаяў у сваім кабінеце і хваляваўся, чакаючы яго прыходу. Дзверы кабінета адкрылася, на парозе стаяў… Мачалаў.
Новікаў ускочыў з крэсла:
—    Пётр Пятровіч! Вы што, уцяклі са шпіталя?
—    Ніяк не. Я, дарагі таварыш лейтэнант, ужо далёка не ў тым узросце, калі ўцякаюць. Мяне выпісалі, праўда, узялі з мяне слова, што дома абавязкова далячуся і адлежу неабходны тэрмін.
Новікаў хітра ўсміхнуўся:
—    І вы, вядома, скажаце, што ў аддзяленне проста выпадкова зазірнулі?
—    Кінь, Ваня, чапляцца да начальства, — махнуў Мачалаў рукой і, не здымаючы паліто, сеў на крэсла, што стаяла недалёка ад горача напаленай печы. — Ну, давай, уводзь у курс справы.
—    Зараз, але спачатку вы зніміце паліто, а то вам горача стане побач з
«Марфутай».
—    Вось тут, мабыць, твая праўда. — Мачалаў зняў паліто, шапку, павесіў іх у куце на самаробную вешалку, затым падышоў да печы, якой чамусьці аператыўнікі далі мянушку «Марфута», дакрануўся да яе далонямі і, сядаючы на ранейшае месца, сказаў: — Сапраўды, такая «Марфута» разагрэе каго хочаш. Ну, як справы? Расказвай.
Новікаў падрабязна далажыў, як ідзе расследаванне. Ён падышоў да дзвярэй, праверыў, ці шчыльна зачынены, вярнуўся да стала і, панізіўшы голас, нібы яго хтосьці старонні мог пачуць, сказаў:
—    Пётр Пятровіч, Купрэйчыку ўдалося высветліць, што  Арыха  пра цуе ў лазні на Старажоўцы, і яшчэ вось што… — Лейтэнант зрабіў паўзу і дадаў: — Аляксей Васільевіч бачыў у хаце Прутава і Арыхі маскі, вырабленыя з супрацьгазаў.
—    Вось табе і на! А яму ўдалося пабываць дома ў Арыхі?
—    Так. Але адраса ён не ведае. Справа ў тым, што дом стаіць на самай ускраіне і ні на ім, ні на суседніх хатах ніякіх таблічак з указаннем нумару і назвай вуліцы няма. Капітан упэўнены, што, калі спатрэбіцца, ён зможа знайсці гэты дом па памяці.
—    А дзе жывуць Каруноў і Магіла?
—    Невядома.
—    Значыць, нам іх трэба браць толькі тады, калі яны паспрабуюць напасці на касіра, — задуменна прагаварыў Мачалаў, — а ты як лічыш, Іван Іванавіч?
—    Я таксама так думаю. Толькі вялікую адказнасць мы на сябе  возьмем.
А раптам ім удасца забіць касіра ці каго-небудзь з яго аховы?
—    Сапраўды…. Таму трэба прадумаць усё да апошняй дробязі. Дапусціць забойства ці хоць бы раненне каго-небудзь з людзей мы з табой, брат,   не маем права. На тое мы і прафесіяналы, каб справу сваю рабіць бездакорна. Інакш, — Мачалаў цёпла ўсміхнуўся лейтэнанту, — нам трэба падаваць у адстаўку. Ці не так?
—    Так.
—    Ну калі так, значыць, трэба думаць. Пасля гутаркі з Гарбылеўскім едзь на завод, устанаві прозвішча і адрас вадзіцеля аўтобуса. Заадно, асцярожна пацікаўся, што ён за чалавек, як характарызуецца.
—    А дамоў да яго ехаць?
—    Ні ў якім разе. Калі вернешся, тады і падумаем, што рабіць   далей. — Маёр задумаўся, а затым дадаў: — Хоць вось што, прывязі гэтага шафёра сюды.
—    Вы мяне будзеце чакаць у аддзяленні? Можа, вам пайсці дамоў паляжаць? Вы ж яшчэ не зусім здаровыя.
—    Не, Ваня, я зраблю крыху інакш. Дачакаюся, пакуль прыйдзе Гарбылеўскі, усё ж цікава, ці пазнае ён Магілу, а затым наведаюся да старых Юшэвічаў. Цікаўна, што яны мне раскажуць.
—    Пётр Пятровіч, а можа, я з вамі?
—    Не, дзякуй. Ты для мяне ўжо і так зрабіў шмат: паведаміў адрас, пабываў у іх. Дай мне, калі ласка, і самому папрацаваць у кошт абавязку маім аднавяскоўцам.
Твар Мачалава стаў пахмурным, з’явіліся ўпартыя маршчыны, вочы глядзелі строга. Лейтэнант маўчаў. Ён разумеў настрой маёра. А Мачалаў у гэту хвіліну ўспамінаў усё, што яму расказала Таццяна Андрэеўна пра той страшны дзень, калі фашысты знішчылі амаль усіх жыхароў іх вёскі.
Пётр Пятровіч так задумаўся, што не заўважыў, як выйшаў з кабінета Новікаў. А лейтэнант убачыў праз акно Гарбылеўскага, які набліжаўся да аддзялення, і выйшаў у калідор, каб правесці яго да Весялухі.
Пракуратура размяшчалася побач, і ў следчага ўжо ўсё было гатова да прад’яўлення на апазнанне асобы па фатаграфіі.
Гарбылеўскаму прапанавалі распрануцца, але ён адмовіўся, і тады Весялуха прыступіў да справы.
—    На гэтым пратаколе, Мікалай Стэфанавіч, наклеены фатаграфіі трох жанчын. Паглядзіце ўважліва, ці няма сярод іх каго-небудзь з тых, каго вы ведаеце ці сустракалі.
Гарбылеўскі пачаў уважліва разглядаць фатаграфіі, а Новікаў увесь сцяўся. Ён стаяў ля акна і глядзеў на вуліцу. На самай жа справе, разарвіся цяпер там, за акном, снарад ці бомба, ён бы нічога не бачыў і не чуў. Новікаў напружана чакаў адказу. Бо цяпер ад простага чалавечага «так ці не» залежала многае. Лейтэнант шмат разоў чуў ад больш дасведчаных таварышаў пра тое, што бываюць выпадкі, калі аператыўны работнік ці следчы ведалі, хто здзейсніў злачынства, а адсутнасць сведкавай базы не дазваляла прад’явіць яму абвінавачванне. Вось і цяпер Купрэйчык пацвердзіў, што забіла Бузанінаву Магіла, а забойцу бачыў у твар толькі сведка Гарбылеўскі. Але ці апазнае ён? Раптам не запомніў? Ці баіцца чагосьці і не скажа? Што яму варта, напрыклад, зрабіць выгляд, што не пазнаў?
Напружанне расло. Нарэшце пачуўся голас Гарбылеўскага:
—    Вось гэта яна! Гэта яна прыходзіла ў той дзень да Бузанінавай. Новікаў павярнуўся і падышоў да стала. Указальны палец правай рукі Гарбылеўскага ўпёрся ў фатаграфію Лаб’янавай. Лейтэнант павярнуўся і моўч кі выйшаў. Ён быў увесь у поце. Хутка прайшоў па калідоры і зайшоў у свой кабінет. Мачалаў сядзеў ля стала і разглядаў фатаграфіі, зробленыя Купрэйчыкам. Па іроніі лёсу фатаграфія Юшэвіча-Арыхі ляжала ў пакеце апошняй. Яго і не паспеў убачыць маёр.
Новікаў радасна паведаміў:
—    Гарбылеўскі апазнаў Магілу!
—    Выдатна! — Мачалаў паклаў фатаграфіі на стол і ўстаў. — Дзейнічай далей, а я іду да сябе. Сустрэнемся ўвечары.
Пётр Пятровіч узяў у дзяжурнага зноў зробленыя ключы ад кабінета і сейфа. Аднак у кабінеце ён доўга не затрымаўся. Дастаў з сейфа пісталет, сунуў яго ў кішэнь і накіраваўся да выйсця. Неўзабаве ён сядзеў у кабіне палутаркі і ў думках рыхтаваўся да сустрэчы з бацькамі Юшэвіча. Мачалаў не здагадваўся, чаго каштавала яму некалькі мінут назад не спяшацца і паглядзець у пакеце ўсе фатаграфіі ўдзельнікаў банды, ён бы ўбачыў фота Яшкі Юшэвіча. А цяпер пад гучнае вуркатанне матора ён думаў пра Юшэвічаў, лічачы, што Яшкі, верагодна, у горадзе няма.
Машына спынілася, і Мачалаў, падняўшы каўнер паліто, праз поле, па якім гуляла завіруха, рушыў да драўляных хат, што віднеліся ўдалечыні. Пасля вайны вялікія будынкі ў горадзе ўзводзіліся пакуль толькі ўздоўж галоўных магістраляў, у іншых жа месцах, асабліва на ўскраінах, будаваліся невялікія, драўляныя хаціны. Дзяржава адпускала людзям пазыку на будаўніцтва. Рабілася гэта таму, што ў горадзе жылля амаль не было, а насельніцтва  ў ім станавілася ўсё больш і больш. «Так, яшчэ шмат гадоў давядзецца нам будаваць хаты, — думаў маёр, шчыльней затульваючыся ў паліто. — Праклятая вайна, колькі гора яна прынесла».
Вось нарэшце і патрэбны яму дом. Мачалаў добра памятаў схему размяшчэння пакояў, якую намаляваў Новікаў. Пётр Пятровіч увайшоў у двор і па заснежанай сцяжынцы накіраваўся да ганка. Мачалаў адчуваў, што моцна хвалюецца, і прымусіў сябе не спяшацца, супакоіцца.
Ён азірнуўся, разглядаючы дваровыя пабудовы. Яго погляд затрымаўся на сабачай будцы. «Дзе ж сабака, пра якога расказваў Новікаў?»
Нарэшце хваляванне ўлеглася, і Мачалаў пхнуў рукой уваходныя дзверы. Яны адкрыліся. Увайшоў у напаўцёмны калідор, вычакаў, пакуль вочы абвыкнуць да цемры, і накіраваўся да другіх дзвярэй. Яны таксама былі не замкнёныя, і Пётр Пятровіч зайшоў у пакой. Каля печы стаялі Юшэвічы. Ён і яна.
«Толькі сына нестае», — падумаў маёр.
—    Дабрыдзень! Не пазнаяце?
На тварах старых адбіліся і страх, і разгубленасць, і здзіўленне. Яшчэ ў дарозе Мачалаў падрыхтаваў сябе да сустрэчы і імкнуўся трымацца натуральна.
—    Гэта ж я — Мачалаў. Памятаеце такога ўчастковага ўпаўнаважанага? Вось даведаўся, што вы тут жывяце, і вырашыў наведаць сваіх  аднавяскоўцаў.
Першым ачомаўся гаспадар. Ён зрабіў выгляд, што здымае шапку.
—    А, Пётр Пятровіч! Дабрыдзень, вас адразу мы і не пазналі. Што вы стаіце ля парога? Праходзьце. Такому дарагому госцю мы вельмі радыя.
Твар старога адлюстроўваў усмешку і ветлівасць, а вочы ўтойвалі страх, напружанасць і злосць. Мачалаў, не здымаючы паліто, прайшоў у наступны пакой і, прысаджваючыся на новенькую канапу, здзіўлена падумаў: «Аднак жа жывуць яны нядрэнна. Хаціна, як у купцоў, мэбля новая, дарагая. Дзе гэта яны так пажывіліся?» Спытаў:
—    Даўно вы ў горадзе?
Гаспадары  пераглянуліся  паміж  сабой,  вырашаючы,  каму    адказваць.
Стары сеў побач на канапу і толькі пасля гэтага адказаў:
—    З ліпеня сорак чацвёртага. Як толькі нашы прыйшлі, дык мы адразу   ж у горад перабраліся. Жылі ў халупе, сабранай з чаго патрапіла. Але затым назапасілі крыху драбязы і пачалі будаваць вось гэту хату.
—    Пабудавалі з размахам, — заўважыў Мачалаў, але, спахапіўшыся, як бы яго рэпліка не насцярожыла гаспадароў, сказаў: — Мяне цікавіць іншае.  Я хачу ведаць, што адбылося з жыхарамі вёскі? Раскажыце мне, як гэта ўсё здарылася.
Гаспадары яшчэ больш збянтэжыліся. Стары, перш чым зноў загаварыць, кінуў кароткі і вельмі разгублены погляд на жонку. Юшэвічы былі ўпэўнены, што і жонка, і дзеці Мачалава загінулі, і не разумелі, чаму ў яго зараз спакойны голас, і сам ён спакойны. Паўза зацягвалася, і стары Юшэвіч пачаў расказваць:
—    Цяжка нам казаць табе, Пятровіч, але відаць, што толькі мы можам праўду табе ўсю паведаць. То слухай: калі немцы прыйшлі, мы думалі, што бяда міне нашу вёску. Але не, неяк улетку шмат панаехала іх да нас. Мы са старой сэрцам пачулі няладнае і праз гарод у лес падаліся, а калі ўвечары вярнуліся, то вачам сваім не паверылі: у вёсцы — ніводнай хаты, адны коміны ад печаў… Усё згарэла, згарэлі і людзі.
—    Дзе?
—    Што дзе? — перапытаў Юшэвіч.
—    Дзе людзі згарэлі, у сваіх хатах?
—    Хто дзе. Хто ў сваёй хаце, а хто хацеў бегчы, сагналі ў пуню, што на далёкім краі вёскі стаяла, і там спалілі.
—    А як вам удалося выратавацца?
—    Я ж казаў, што мы як убачылі гэтых ірадаў, дык адразу ж — у  лес.
—    Ну, а што з маёй сям’ёй стала, ведаеце? — голас Мачалава ўздрыгнуў,  і ён у думках папракнуў сябе ў хвіліннай слабасці. — Калі вы іх у апошні раз бачылі?
—    І яны, бедненькія, загінулі. Як і ўсе.
—    Дык калі ж вы маіх апошні раз бачылі?
—    За некалькі дзён да гэтага, — паспешна загаварыла гаспадыня. — Таня да мяне ў двор прыйшла і папрасіла солі пазычыць. Я дала ёй солі і кавалак сала для дзетак у дадатак.
У пакоі наступіла панурая цішыня. Кожны думаў пра сваё. Мачалаву вельмі хацелася, вось цяпер, седзячы на гэтай канапе і гледзячы ў вочы гэтых ужо пражыўшых жыццё людзей, сказаць усю праўду. Але маёр стрымаў сябе  і задаў новае пытанне:
—    Ну, а як Якаў? Жывы?
Стары хрыплым голасам адказаў:
—    Згінуў ён у лясах. Як сышоў у партызаны, так і знік.
—    А вы звярталіся куды-небудзь?
—    Звяртацца то звярталіся, але вось карысці ніякай. Вунь колькі людзей  у вайну загінула. Мы ўжо са старой вырашылі не мучыць сябе. Што зробіш, не толькі нам вайна гора прынесла. Узяць хоць бы цябе, Пятровіч: дзеці твае, жонка таксама загінулі. А колькі людзей такіх? Не, сына мы ўсё адно не вернем, а нам будзе спакайней, калі мы менш успамінаць і пытаць пра Яшаньку будзем.
—    Ну што ж, воля ваша, — Пётр Пятровіч падняўся са свайго месца, — калі так, то хай будзе па-вашаму. А вось мне спакою не дае гэта  гісторыя.
Мачалаў развітаўся са сваімі былымі аднавяскоўцамі і пайшоў да машыны.
Вадзіцель паспеў ужо развярнуць грузавік і, як толькі маёр сеў у кабіну, адразу ж уключыў хуткасць.
«Ведалі б вы, — думаў пра Юшэвічаў Мачалаў, — што хутка людзі даведаюцца хто такі ваш сын на самай справе. Вось як атрымліваецца ў жыцці, што народзяцца і жывуць людзі на адной зямлі, у адной вёсцы, суседзямі лічацца, а нярэдка і сябрамі, а калі гора грымне, адны з іх людзьмі застаюцца, іншыя — у звяроў ператвараюцца».
Пётр Пятровіч так задумаўся, што нават не пачуў голасу шафёра. Той пытаўся:
—    Куды ехаць, таварыш маёр?
—    Давай заскочым на пару хвілін у аддзяленне, а затым — дахаты. А то жонка прыпіша самавольную адлучку.
—    Што-што, а гэта яны ўмеюць, — аўтарытэтна падтрымаў яго вадзіцель, — жонцы галоўнае, каб муж увесь час на вачах быў…
У аддзяленні маёр адразу ж зайшоў у кабінет Новікава. Той размаўляў з немаладым мужчынам, апранутым у чырвонаармейскі бушлат без пагонаў. Убачыўшы начальніка, Новікаў устаў і прадставіў свайго суразмоўцу:
—    Вадзіцель аўтазавода Юрый Пятровіч Заварзінаў. Мачалаў паціснуў Заварзінаву руку і прапанаваў:
—    Хадзем, Юрый Пятровіч, да мяне ў кабінет, там і пагутарым…  Гутарка доўжылася амаль гадзіну.  Заварзінаў пайшоў,  а Пётр Пятровіч выклікаў Новікава.
—    Заўтра ў восем раніцы збяры ўсю опергрупу ў мяне ў кабінеце. Правядзі інструктаж — і ў бой.
Затым ён развітаўся і выйшаў да машыны. Палутарка зноў паехала па слізкай дарозе…
Мачалаў не стаў пад’язджаць блізка да свайго дома і выйшаў з машыны за цэлы квартал ад яго. Хацелася сабрацца з думкамі. Пётр Пятровіч яшчэ    не вырашыў, расказваць жонцы пра Юшэвічаў ці не. Ён шкадаваў нервы Таццяны. У апошні час яна ўсё часцей, стараючыся, каб не бачыў муж, піла валяр’янку, глытала таблеткі. Перажытыя ўзрушэнні адбіліся на яе сэрцы. Мачалаў ішоў, не спяшаючыся, па вуліцы. Горкія ўспаміны пра вайну зноў завалодалі ім. Успомнілася і Вольга Ільінічна Васілеўская. Іх зблізіла гора, а шчасце Мачалава, які сустрэў сваю сям’ю, разлучыла іх.
Калі Мачалаў увайшоў у двор, ён так і не вырашыў, казаць жонцы пра Юшэвічаў ці не.
А дома быў перапалох. Усе ўжо даўно чакалі бацьку. Таццяна Андрэеў на тэлефанавала ў шпіталь, і ёй сказалі, што мужа выпісалі яшчэ ў першай палове дня і ён з’ехаў на грузавіку. Жанчына патэлефанавала дзяжурнаму па аддзяленні. Той пацвердзіў, што Мачалаў сапраўды быў у аддзяленні, а затым кудысьці з’ехаў. Убачыўшы Пятра, яна дазволіла дзецям прывітацца з ім, затым дапамагла яму зняць паліто і, хаваючы ўсмешку, сказала:
—    А ну, пойдзем са мной, растлумач мне, куды знік, чаму дамоў толькі праз паўдня пасля выпіскі са шпіталя з’явіўся? — І павяла ў суседні пакой, зачыніла за сабой дзверы і нечакана абхапіла рукамі за шыю. — Любы, я так знудзілася па табе! Я так чакала…
Пётр, цалуючы яе, усхвалявана думаў: «Родная, толькі ты можаш вось так кахаць мяне ўсё жыццё! Дарыць гэтулькі дабра, пяшчоты і ласкі!» Ён абняў яе і ціха сказаў:
—    Танюша, я таксама вельмі знудзіўся па табе і дзецях. — Ён павярнуўся да дзвярэй і паклікаў: — Ну, што вы там шэпчацеся?  Уваходзьце.
Юля і Ваня падышлі і абнялі бацьку. Так і стаялі яны ўчатырох, абняўшыся, і радасць перапаўняла іх сэрцы.
Затым была смачная вячэра, вясёлая гутарка. Так і не сказаў нічога ў той вечар Мачалаў жонцы пра Юшэвічаў.
А назаўтра пачалася аперацыя па затрыманні злачынцаў. Роўна ў восем у невялікім кабінеце Мачалава сабралася ўся аператыўная група. Пётр Пятровіч гаварыў роўным, спакойным голасам:
— Нам з вамі сёння трэба скончыць аперацыю па затрыманні небяспечнай злачыннай групы. — Ён падрабязна расказаў пра задуму злачынцаў, затым паставіў  задачу  перад  кожным  супрацоўнікам.  Нарада  працягвалася роўна гадзіну. У дзевяць ноль-ноль оперработнікі выйшлі з кабінета начальніка. Пачынаўся завяршальны этап аперацыі.
Супрацоўнікі крымінальнага вышуку ў цывільным загадзя займалі адведзеныя ім пазіцыі.
Мачалаў пакуль заставаўся ў сваім кабінеце. Ён яшчэ і яшчэ раз прадумваў кожную дэталь, кожную дробязь, бо на ім, начальніку міліцыі, які ўзяў на сябе ролю кіраўніка аперацыі, ляжала вялікая адказнасць — захаваць жыццё людзей, на якіх збіраліся напасці злачынцы. Справа ўскладнялася тым, што Каруноў ведаў вадзіцеля аўтобуса, а гэта значыць, што падмяніць яго супрацоўнікам крымінальнага вышуку было немагчыма.
Маёр, глыбока задумаўшыся, сядзеў за сталом. Як быццам пакуль усё ішло добра. Ён рэзка падняўся, падышоў да сейфа, дастаў кабуру з ТТ, прычапіў яе на рэмень штаноў і накіраваўся да паліто, якое вісела ля ўвахода. Але тут нечакана адчынілася дзверы, і ў кабінет нясмела ўвайшла жанчына, а за ёй — мужчына. Абоім было гадоў па трыццаць. Яны прывіталіся, мужчына зняў шапку і спытаў:
—    Гэта вы, таварыш Мачалаў?
—    Так, але я вымушаны перапрасіць, у мяне сёння не прыёмны дзень, і мне неабходна з’ехаць па тэрміновай справе.
—    Мы толькі на хвілінку, — уступіла ў гутарку жанчына. — Мы хацелі паглядзець на вас і падзякаваць за ваш высакародны ўчынак. Мы — бацькі Віці Красоўкіна, ратуючы якога, вы рызыкавалі жыццём.
—    Вось яно што, — усміхнуўся Мачалаў, — праходзьце. Як ваш Віця?
Напэўна, захварэў? Зараз здаровы?
Муж  і жонка неяк дзіўна пераглянуліся, і жанчына нечакана    заплакала.
Мачалаў збянтэжыўся:
—    Ну, што вы! Супакойцеся, — ён падышоў да стала, наліў з графіна вады і, працягваючы ёй шклянку, спытаў: — Дарэчы, а як вы мяне знайшлі?
—    Вас жа абодвух даставілі на «хуткай дапамозе» ў адну бальніцу, але патрапіць да вас мы не маглі, урачы не пускалі. А калі сёння зайшлі ў шпіталь, нам сказалі, што ўчора вы выпісаліся. Вось мы і вырашылі адразу ж прыйсці сюды.
Мачалаў мімаходам зірнуў на гадзіннік. У яго распараджэнні было яшчэ некалькі мінут, і ён зноў спытаў:
—    Як жа сябе адчувае «плывун»?
Жанчына ледзь чуваць прашаптала дрыготкімі вуснамі:
—    Віці няма больш… ён памёр…
Нібы цяжкі молат абрынуўся на галаву Пятра Пятровіча. У вачах паплыла смуга, і ён, намацаўшы непадалёку крэсла, павольна апусціўся на яго.
—    Як памёр? — яшчэ не да канца верачы пачутаму, спытаў ён. Жанчына падышла да яго і, нахіліўшыся, пацалавала ў шчаку:
—    Вы зрабілі ўсё, што маглі. Вы не шкадавалі свайго жыцця дзеля нашага сына, і не ваша віна, што ён памёр ад пераахаладжэння. Паверце, нам вельмі цяжка. Віця — адзінае дзіця. Вялікі дзякуй. Мы зойдзем да вас у наступны раз, выбачайце.
Красоўкіны пайшлі. А Мачалаў сядзеў і бессэнсоўна паўтараў: «Памёр… памёр… памёр…» У гэтыя хвіліны маёр зноў убачыў сябе ў вадзе з хлопчыкам, сярод крыг. І вось на табе! Ён выжыў, а хлопчыка, які яшчэ амаль нічога не бачыў у жыцці, ужо няма. Можа, зрабіў што не так? Можа, трэба было яшчэ штосьці яму тады распачаць? Але што яшчэ ён мог зрабіць у тое імгненне? Ніводнага чалавека, ніводнай хаты побач…
У кабінет зазірнуў дзяжурны:
—    Таварыш маёр, людзі ўжо ў машыне.
—    Што? Якія людзі?
Дзяжурны, здзіўлена гледзячы на начальніка, адказаў:
—    Ваш рэзерв. Вы ж самі сказалі, што група рэзерву паедзе з вамі на машыне.
—    Ах, прабачце. Я зараз іду.
Дзяжурны выйшаў, а Мачалаў павольна падышоў да стала, дзе стаяла шклянка вады, якую ён некалькі мінут назад працягваў жанчыне. Узяў яе і выпіў ваду.
Схуднелы за час хваробы твар Мачалава яшчэ больш пацямнеў, вочы былі напаўзакрытыя. Здавалася, ён вось-вось зваліцца, але Пётр Пятровіч сабраў усю сваю волю, каб пераключыцца і думаць пра аперацыю.  «Трымайся,  маёр, цябе цяпер чакае новы бой, і ты абавязаны быць у форме, ты абавязаны думаць пра жывых!»
Бой… Колькі іх было на фронце… І вось наступіў мір, а для яго бой працягваецца, толькі цяпер — нябачны бой.
Мачалаў нечакана для сябе набраў нумар тэлефона школы, дзе працавала жонка. Ён рэдка ёй тэлефанаваў. І калі Таццяна Андрэеўна адказала, адразу не пазнаў яе голасу. Затое яна пазнала яго і здзівілася.
—    Вось выдатна! Сонечнае зацьменне здарылася, няйначай. Мой муж патэлефанаваў.
Пётр Пятровіч збянтэжана маўчаў. Ён раптам зразумеў, што не ведае, пра што казаць. А Таццяна Андрэеўна была вясёлая, рэдкі званок мужа быў для яе прыемнай нечаканасцю.
—    Так што ж ты маўчыш, Пеця? Патэлефанаваў, а слоў для жонкі не знаходзіш?
—    Я проста так патэлефанаваў, Танечка. Захацелася пачуць твой голас. — Ён тут жа ўзяў сябе ў рукі і, імкнучыся быць вясёлым, дадаў: — Вось пераканаўся, што жонка на месцы, зараз магу далей працаваць.
—    Ты што, збіраешся кудысьці ісці? — насцярожылася Таццяна Андрэеўна.
Мачалаў хацеў утаіць ад яе тое, што ён сапраўды павінен сысці, але чамусьці не зрабіў гэтага.
—    Так, вось выязджаю са сваімі хлопцамі, адно маленькае пытанне трэба вырашыць.
—    Пеця, будзь асцярожны.
—    Ды што ты, Таня? Усё ў парадку. Да вечара.
Ён паклаў трубку на апарат і хутка выйшаў з кабінета. А Таццяна Андрэеўна ўсё яшчэ стаяла, прыціскаючы да грудзей трубку, і сэрца яе трывожна сціскалася ад незразумелага прадчування.
У гэты момант Пётр Пятровіч ужо сядзеў у кабіне палутаркі, якая несла яго насустрач небяспецы.
За некалькі кварталаў да банка машына звярнула ў арку і спынілася каля дома, што будаваўся. Усе саскочылі на зямлю і адразу ж пачалі разыходзіцца. Мачалаў выйшаў на вуліцу і накіраваўся да дзяржбанка. Сваіх супрацоўнікаў ён пазнаў адразу ж і, абмяняўшыся з імі кароткімі поглядамі, ішоў далей. Вось і банк. Каля яго было шмат людзей. Недалёка знаходзіўся трамвайны прыпынак, там таксама стаяў натоўп. Пётр Пятровіч, не спыняючыся, прайшоў далей. Усе яго супрацоўнікі знаходзіліся на месцах. Зараз заставалася чакаць заводскага касіра, тады з’явяцца і злачынцы. Мачалаў павярнуў назад і, дайшоўшы да трамвайнага прыпынку, згубіўся сярод людзей. Трамваі хадзілі нерэгулярна, былі перапоўненымі. Калі да прыпынку падыходзіў чарговы трамвай, Мачалаў разам з усімі браў яго прыступам і, калі б уважлівы назіральнік сачыў за ім, то напэўна паспагадаў бы чалавеку, які ніяк не можа сесці ў вагон.
Але вось насупраць увахода ў банк спыніўся аўтобус. З яго выйшлі жанчына і двое мужчын. Гэта касір і ахова. Яны ўвайшлі ў будынак дзяржбанка. Да прыпынку падышоў наступны трамвай, і Мачалаў зноў разам з іншымі кінуўся на штурм задняй пляцоўкі вагона. Але праз пару мінут трамвай, падаючы рэзкія званкі, адышоў ад прыпынку, і тут Мачалаў убачыў, як да аўтобуса падышоў мужчына. Нават на адлегласці маёр пазнаў Карунова, настолькі ён добра памятаў яго прыметы.
Гэта сапраўды быў Каруноў. Ён пастукаў рукой па дзвярах аўтобуса і, калі яны адчыніліся, весела прывітаўся:
—    Выдатна, Пятровіч! Іду міма і бачу, што ты сядзіш за рулём. Дай, думаю, пагавару са старым знаёмым, заадно, можа, і падвязе па дарозе.
Каруноў зрабіў спробу ўвайсці ў аўтобус, але вадзіцель папрасіў:
—    Ты выбач, Валодзя, але ў аўтобус нельга. Справа ў тым, што я прывёз касірку з грашыма, а з ёй начальнік аховы, шкодны ён мужык. Калі заўважыць, што ў машыне старонні чалавек знаходзіцца, ураз скандал учыніць, да начальства пабяжыць, скардзіцца пачне, што я інструкцыю парушаю.
—    А… разумею, — адказаў Каруноў і ступіў зноў на зямлю, — не будзем парушаць інструкцыю. Ну, а так мы можам пагаварыць?
—    Так можна, толькі калі яны падыдуць, ты ўжо выбачай, але ад аўтобуса адыдзі, а то наганяй мне будзе.
Каруноў азірнуўся: усе яго сябрукі былі на месцах. Ён спакойна сказаў:
—    Добра, Пятровіч, як убачу, што яны ідуць, адразу ж адыду. Раскажы,  як жывеш?
Пакуль Заварзінаў, спакойна і не спяшаючыся, якраз як вучыў яго Мачалаў, расказваў пра сваё жыццё, аператыўнікі ўсё бліжэй падыходзілі да злачынцаў. Новікаў і яшчэ адзін супрацоўнік павінны былі абясшкодзіць Карунова. За Арыхам сачылі два іншыя аператыўнікі. Магілу Мачалаў даручыў затрымаць старэйшаму оперупаўнаважанаму Пушкарову і маладой супрацоўніцы Плахавай. Прутаў заняў пазіцыю паміж прыпынкам трамвая і аўтобусам, і, каб наблізіцца да яго, трэба было бегчы, а гэта значыць — загадзя выявіць сябе. Але рабіць было няма чаго, і Мачалаў ціха загадаў старшаму лейтэнанту Мастовічу, які стаяў побач, каб той быў гатовы дапамагчы сваім таварышам, якім даручана затрымаць Прутава. Мачалаў разумеў: калі злачынцы пачнуць дзейнічаць, Прутаў, напэўна, павернецца спінай да прыпынку. Значыць, Мастовіч зможа непрыкметна наблізіцца да яго.
Маёр зірнуў на гадзіннік: да выхаду касіра засталася хвіліна. Мачалаў не спяшаючыся накіраваўся да дзвярэй дзяржбанка.
Ён, вядома, мог застацца і на прыпынку, але Пётр Пятровіч не дазволіў сабе быць назіральнікам у той час, калі яго таварышы, падначаленыя, будуць весці сутычку са злачынцамі. Мачалаў вырашыў, што ён, у выпадку неспадзяваных акалічнасцей, зможа кінуцца на дапамогу да любога свайго супрацоўніка. Не ведаў Пётр Пятровіч, што гэтым разам яму б лепш стаяць убаку. Падыходзячы да дзвярэй дзяржбанка, ён не заўважыў, як пашырэлі ў паніцы вочы Арыхі-Юшэвіча. Ён адразу пазнаў Мачалава. З дзвярэй дзяржбанка выйшла касір, а за ёй ахова. Да касіра з нажом кінулася Магіла, але тут жа яе схапілі  за рукі работнікі міліцыі, Каруноў паспеў выхапіць з-за пазухі пісталет, але двое маладых дужых хлопцаў збілі яго з ног і адабралі зброю. Прутаў таксама паспеў выхапіць пісталет, але Мастовіч нанёс яму магутны ўдар ззаду і зваліў на зямлю. Прутаў тут жа быў абяззброены. А вось з Арыхам-Юшэвічам здарылася неспадзяванае. Яшчэ да таго, як да яго наблізіліся оперработнікі, ён, убачыўшы Мачалава, зразумеў усё. Няўлоўным рухам Арыха выхапіў з кішэні гранату і, выдраўшы кольца, падняў яе над галавой:
— Не падыходзьце, лягавыя, падарву!
Гранату ён трымаў у левай руцэ, а правай паспешна выцягваў з кішэні паліто пісталет.
Мачалаў у гэты момант апынуўся збоку ад яго. Не разважаючы, ён кінуўся да бандыта, але той паспеў ужо выцягнуць пісталет і амаль ва ўпор двойчы стрэліў у маёра. Мачалаў, нібы наткнуўшыся на нябачную перашкоду, спыніўся і, завальваючыся на правы бок, пачаў падаць. На імгненне ўсе разгубіліся. Арыха не марудзячы, кінуўся праз дарогу.
Купрэйчык прыйшоў у сябе раней за іншых. Ён гучна загадаў:
—    Затрыманых у аўтобус, звязаць! Акажыце дапамогу Мачалаву! — І сам кінуўся за Арыхам.
Аляксей яшчэ не ведаў, што Арыха і Юшэвіч — адзін і той жа чалавек. Цяпер наперадзе яго быў злачынец, якому нельга даць сысці. Побач з Купрэйчыкам апынуўся Новікаў. Арыха павярнуў за вугал, аператыўнікі — за ім. Праз некалькі дзясяткаў метраў злачынец павярнуў у арку. Для таго, каб ён не расстраляў іх ва ўпор, аператыўнікам давялося выбегчы на сярэдзіну вуліцы і, параўняўшыся з аркай, пераканацца, што Арыха не спыніўся там, і толькі тады ўбегчы ў яе. Купрэйчык загадаў:
—    Ваня, ты бяжы па вуліцы ўздоўж дома, не дай яму выскачыць з двара, а я за ім.
Новікаў пабег па тратуары, а Купрэйчык, прабегшы арку, вызірнуў з-за выступу ў двор і ўбачыў, як ад бліжэйшага пад’езда Арыха кінуў гранату. Капітан упаў. Грукнуў моцны выбух. Асколкі з віскам стукнулі ў процілеглую сцяну. На шчасце, граната не даляцела да вугла аркі. Капітан ускочыў на ногі  і кінуўся наперад. Але двор быў пусты. «У пад’ездзе схаваўся!» — зразумеў Аляксей і пабег туды.
Цяпер ён быў упэўнены, што Арыха наўрад ці застанецца ля дзвярэй. Завязваць перастрэлку ў пад’ездзе — гэта значыць не ўцячы. Яму трэба адарвацца ад праследвальнікаў. Напэўна, паспрабуе гэта зрабіць, уварваўшыся ў кватэру на першым паверсе, ці выскачыць праз акно на вуліцу, ці сысці праз гарышча. Не затрымліваючыся, Купрэйчык убег у пад’езд і адразу ж пачуў тупат ног. «Ужо дзесьці да трэцяга паверха падбягае», — зразумеў Аляксей і пабег па прыступках. Паверхаў было пяць. Калі Аляксей падняўся на апошні, то ўбачыў люк, які вёў на гарышча. Не разважаючы капітан палез па металічных прыступках угару. Ён разумеў, што варта Арыху крыху прыпыніцца, і ён ва ўпор стрэліць у Купрэйчыка. Але перад вачыма Аляксея стаяў падаючы Мачалаў, і ўжо ніякая сіла не магла спыніць яго. Аляксей на імгненне затрымаўся каля апошняй перакладзіны лесвіцы, а затым спрытна, па-кацінаму, скокнуў на гарышча.
Удалечыні мільганула постаць Арыхі. Купрэйчык ускочыў на ногі:
— Стой, гадзіна! Усё адно не сыдзеш!
У адказ раздаўся стрэл. Куля ўдарыла аб бэльку перакрыцця. Аляксей пабег. Неўзабаве паказаўся канец гарышча, і капітан убачыў, што Арыха вылазіць праз лаз. Купрэйчык якраз прабягаў міма такога ж лаза і не разважаючы выскачыў на дах. Ён быў пакрыты снегам. Далёка ўнізе чутны шум машын, там вуліца. Яны стаялі на адлегласці пятнаццаці метраў і моўчкі глядзелі адзін на аднаго. Кожны вырашаў, што яму рабіць. Арыха разумеў, што час не на яго карысць. У любую хвіліну колькасць яго праследвальнікаў можа павялічыцца, а гэта значыць, што ныраць назад у напаўцёмнае гарышча нельга — можна патрапіць прама ў рукі аператыўнікаў. Адзінае выйсце: паспрабаваць сысці па дахах, балазе, што дамы стаяць шчыльна прыціснуўшыся адзін да аднаго.
Купрэйчык разумеў, што калі даць Арыху перабрацца на дах суседняга дома, то ў яго з’явяцца шанцы ўцячы. Аляксей не хацеў дапусціць і таго, каб злачынец нырнуў назад на гарышча. Там, у паўцемры, будзе цяжэй яго ўзяць. І ён, прыцэліўшыся, двойчы стрэліў. Кулі распаролі снег паміж Арыхам і лазам. Той схаваўся за конус лаза, а гэта і трэба было Купрэйчыку. Ён цвёр да вырашыў, што калі злачынец паспрабуе пракрасціся зноў на гарышча, то ён адкрые прыцэльны агонь. Арыха прыняў іншае рашэнне. Ён, хапаючыся рукамі за злучальныя рэбры бляхі, палез угару. Купрэйчык сунуў за пазуху пісталет і зрабіў тое ж. Ён быў спрытнейшы, чым Арыха-Юшэвіч, і дасягнуў канька даху раней. Дунуў на застылыя пальцы і выцягнуў пісталет. Злачынцу заставалася да верху яшчэ метры два — два з паловай, і капітан мог знішчыць яго з першага ж стрэлу. Перасільваючы сябе, Аляксей загадаў:
—    Як толькі дапаўзеш да верху, кідай зброю, а не то прашыю тваю башку!
Арыха не адказваў. Ён моўчкі  дабраўся  да канька,  левай  рукой  ухапіўся за грэбень, а правай дастаў з-за пазухі пісталет. Купрэйчык вырашыў, што той кіне зброю, знаходзячыся пад прыцэлам, але Арыха ўскінуў яго і стрэліў. Куля ўпілася ў бляху ў некалькіх сантыметрах ад нагі капітана. Аляксей разумеў, што выпрабоўваць лёс ён не мае права, і прыцэліўся ў злачынца. У гэту секунду ніякая сіла не змагла б адвесці мушку яго пісталета. Купрэйчык падрыхтаваўся весці агонь, як на фронце, імкнучыся паразіць ворага напавал. Рэзка грымнуў стрэл, і Арыха, захапляючы за сабой груды снегу, паляцеў уніз. Не затрымаў яго і вадасцёкавы жолаб, які быў адначасова і агароджай. Праз імгненне цела злачынца схавалася з вачэй. Аляксей пачаў асцярожна  спускацца.
Праз некалькі хвілін ён быў ужо ў двары. Недалёка ад апошняга пад’езда ляжаў труп бандыта. Каля яго стаялі аператыўнікі. Аляксей не стаў падыходзіць да іх і гучна спытаў у Мастовіча, які падбег да яго:
—    Што з Пятром Пятровічам? Жывы? Мастовіч апусціў вочы:
—    Ён забіты, Лёша!..

Частка  другая 
35

Лейтэнант міліцыі Славін
Аддзяленне міліцыі знаходзілася ў маленькім драўляным доміку. Малады лейтэнант на імгненне затрымаўся ля ўвахода, прачытаў шыльду і, падняўшыся на рыпучы дашчаны ганак, ступіў у цёмны праём дзвярэй. Лейтэнант пхнуў першыя дзверы, размешчаныя ўздоўж правай сцяны, і апынуўся ў невялікім пакойчыку. За старым абшарпаным сталом сядзеў пажылы старшына. Убачыўшы лейтэнанта, ён пакруціўся на рыпучым крэсле, але не ўстаў і моўчкі глядзеў на афіцэра. Той прывітаўся і спытаў:
—    Начальнік аддзялення ў сябе?
—    Ён у двары заняткі праводзіць. — Старшына вырашыў усё ж адарваць сваё цяжкае цела ад крэсла. — Вы прайдзіце ў канец калідора і праз апошнія дзверы выйдзіце ў двор.
Лейтэнант узяў невялікі чамадан, які прынёс з сабой, але, падумаўшы, спытаў:
—    Можна ў вас чамадан пакінуць, пакуль я з начальнікам пагавару?
—    Так, калі ласка.
Старшына паставіў чамадан у кут, а афіцэр выйшаў з дзяжурнага  пакоя.
На шырокім пляцы, які быў абнесены дашчаным плотам, чалавек сорак супрацоўнікаў міліцыі з шашкамі ездзілі па крузе на конях, выконваючы розныя каманды капітана. Ён знаходзіўся ў цэнтры круга. Гэта была каларытная постаць. Пад цяжарам яго цела конь амаль прысядаў на заднія ногі. Начальнік рэзка і зычна падаваў каманды, і міліцыянеры, потныя ад напружання, імкнуліся дакладна выконваць іх. Заняткі, відавочна, падыходзілі да канца, бо капітан скамандаваў «вольна» і сам лёгка саскочыў з каня. Ён быў высокага росту, з вялікімі пышнымі вусамі. Сваё магутнае цела капітан насіў лёгка, яго рухі былі хуткія і спрытныя.
Начальнік накіраваўся да госця, на хаду разглядаючы яго хударлявую постаць. Сустрэўшыся з яго вачамі, ледзь усміхнуўся:
—    Што, папаўненне?
—    Так точна! — Лейтэнант выцягнуўся і паднёс руку да казырка новенькай фуражкі. — Лейтэнант міліцыі Славін прыбыў у ваша распараджэнне.
Капітан адкрыта разглядаў прыбыўшага афіцэра. Яго вочы чэпка абмацвалі лейтэнанта, а ў рудых пышных вусах хавалася ледзь прыкметная ўсмешка. Уладзімір  адчуваў  сябе  ніякавата  і,  жадаючы  схаваць   збянтэжанасць,
палез у бакавую кішэню.
—    У мяне з сабой прадпісанне…
—    Ды пачакай, лейтэнант, з прадпісаннем, — махнуў рукой капітан. — Не бянтэжся, што цябе разглядаю так. Сам ведаеш — па адзежы сустракаюць. Ну добра, пайшлі ў кабінет, там і пазнаёмімся. — І ён, пацягнуўшы на сябе дзверы, першым ступіў у калідор. Славін накіраваўся следам. Яны прайшлі доўгі калідор і спыніліся каля дзвярэй з таблічкай, на якой фарбай было выведзена: «Начальнік». Не паспеў капітан адкрыць ключом дзверы, як у калідоры пачуліся паспешлівыя крокі. Гэта быў старшына, якога Славін бачыў у дзяжурным пакоі.
—    Таварыш маёр, вас прасілі патэлефанаваць з трэцяга аддзялення.
—    Добра, зараз патэлефаную.
Капітан, прапускаючы наперад Славіна, нібы адгадаўшы яго думкі, растлумачыў:
—    Сёння загад прыйшоў пра прысваенне мне «маёра». Садзіся, лейтэнант Славін, давай знаёміцца. Маё прозвішча Гарчакоў, зваць — Сямёнам Антонавічам. Працую начальнікам аддзялення з верасня сорак пятага. У войску служыў у контрразведцы. Ну, а цяпер слухаю цябе.
Славін працягнуў начальніку прадпісанне. Гарчакоў прачытаў дакумент і спытаў:
—    Жанаты?
—    Ніяк не.
—    Бацькі ёсць?
—    Маці і сястра, жывуць тут у горадзе.
—    Бацька?
—    Загінуў… Ён быў падпольшчыкам.
—    Ясна…  Да  афіцэрскай  школы  ты,  вядома,  у  міліцыі  не  працаваў?
Напэўна, у эвакуацыі быў?
Славін збянтэжыўся, не хацелася яму цяпер адразу казаць гэтаму яшчэ не знаёмаму грубаватаму чалавеку, што ён ужо бачыў сёе-тое ў жыцці, але нічога не зробіш, і Уладзімір сцісла расказаў пра сябе.
Начальнік ужо сур’ёзна глядзеў на маладога афіцэра, і, калі той скончыў свой расказ, трохі памаўчаў, а затым працяжна прагаварыў:
—    Ясна! Прыйшлося табе нямала ўбачыць. Ну, што ж, будзем разам працаваць. Так, прабач, трэба ж трэцяму патэлефанаваць.
Гарчакоў рашуча падсунуў да сябе тэлефонны апарат і набраў нумар.
—    Алё, Васільевіч, выдатна! Гэта я, Гарчакоў. Чаго хацеў?
Відавочна, пачутае зацікавіла яго. Ён узяў ручку і, часта макаючы  пяро   ў чарніліцу, пачаў штосьці запісваць. Гэта дало магчымасць Славіну разгледзець твар новага начальніка. Грубыя рысы, вялікі нос, валявы падбародак, здавалася, кагосьці нагадвалі лейтэнанту. Ён задумаўся, а потым успомніў:
«Дык ён жа на Пятра Першага падобны! Твар, рост, вочы навыкат, вось толькі вусы, па-мойму, у Пятра былі не рудыя».
Гарчакоў паклаў трубку на высокі рычаг старога тэлефона і, намацаўшы пальцам чорную кнопку на ножцы стала, націснуў яе. Праз хвіліну ў кабінет увайшоў усё той жа дзяжурны старшына. Начальнік загадаў:
—    Сцяпаныч, вазьмі машыну і дваіх чалавек са зброяй. З’ездзіце ў трэцяе аддзяленне і забярыце шафёра аўтарамонтнай майстэрні. У кузаве яго машыны пад саломай знайшлі новы рухавік, выкраў з майстэрні. Даручы, каб за цябе ў дзяжурцы Міхайлаў пасядзеў. Ясна?
—    Так точна! — Старшына казырнуў і выйшаў з кабінета. Гарчакоў зірнуў на Славіна:
—    Вось так і жывём, таварыш лейтэнант! Што ні дзень, то штосьці здараецца.
—    Мне казалі, што ў вашым раёне самае складанае аператыўнае становішча.
—    Гэта ясна.
Славін  паспеў  ужо  заўважыць,  што  «ясна»  любімае  слова   Гарчакова.
Начальнік узяў у рукі прадпісанне, пакруціў яго і зноў паклаў на стол.
—    Становішча сапраўды складанае. Не раскрыты тры забойствы, рабаванняў цэлая серыя, а ў лесе на ўскраіне горада  —  тэрыторыя  таксама  наша — знайшлі дзяўчыну з пераломам чэрапа. Цяпер без памяці ў бальніцы ляжыць, але ўжо ясна, што яе абрабавалі. Бацькі кажуць, што ў яе з сабой каля пяці тысяч рублёў было, плашч, залаты пярсцёнак і сумка  з прадукта мі — усё знікла. Мог на яе напароцца які-небудзь былы паліцай-шатун. Цяпер лета, і яны яшчэ па лясах шныраць. Здавацца не хочуць, ведаюць, што адказваць давядзецца. А мог і крымінальнік які-небудзь напасці. Акрамя гэтага, у раёне крадзяжоў шмат, асабліва з кватэр, пяць крадзяжоў з дзяржустаноў не раскрыта.
—    Сейфы?
—    Галоўным чынам, так. А вось людзей не стае. Супрацоўнікі нядрэнныя, але вопытных мала. У крымінальным вышуку толькі адзін начальнік мае вялікую практыку. Яшчэ да вайны ў міліцыі працаваў, а астатнія чатыры чалавекі толькі спасцігаюць гэта рамяство. Вось такое, брат, становішча. Ясна?
—    Ясна, — усміхнуўся Славін, — кім я буду ў вас працаваць?
—    Старшым оперупаўнаважаным крымінальнага вышуку. Ты дзе спыніўся?
—    Я дома жыць буду.
—    Ах так, я і забыўся, ты казаў, што ў цябе тут маці. Як яна цябе сустрэла?
Нябось, радая?
—    Я яшчэ дома не быў. З вакзала ва ўпраўленне зайшоў, а адтуль прама сюды.
—    Бач ты, — усміхнуўся начальнік і падняўся з-за стала. — А рэчы твае дзе?
—    Чамадан у дзяжурцы пакінуў.
—    Ясна. Ну, што ж, ідзі адпачывай, а заўтра чакаю на працу. Чаго-чаго, а работы я табе па самую завязку абяцаю, — і Гарчакоў правёў рабром далоні сабе па горле. — Ну, будзь здаровы! Хоць не, пастой. Пойдзем, я пакажу кабінет, дзе будзеш працаваць.
Яны выйшлі ў калідор і спыніліся ля дзвярэй, абабітых пацёртым дзермацінам. Магутная рука маёра ледзь кранулася дзвярэй, і яны расчыніліся, нібы ад моцнага ўдару. У невялікім кабінеце стаяла тры сталы. Гарчакоў злёгку падпіхнуў Славіна:
—    Заходзь, заходзь, лейтэнант. У свой кабінет уваходзіш, не ў госці. — Ён пачакаў, пакуль Славін пераступіць парог, затым зачыніў за сабой дзверы і прадставіў яго: — Знаёмцеся, старшы оперупаўнаважаны лейтэнант Славін Уладзімір Міхайлавіч.
Злева ад дзвярэй знаходзіўся стол, за якім стаяў усмешлівы хлопец. Уладзімір працягнуў яму руку:
—    Славін.
—    Падрэзаў, старшы оперупаўнаважаны. Гарчакоў здаволена прамовіў:
—    Ну вось і пазнаёміліся. Астатніх убачыш заўтра. Вось тваё працоўнае месца, — ён паказаў рукой  на стол, які знаходзіўся паміж кафлянай печкай    і сцяной. — За гэтым сталом будзеш адчуваць сябе як за крапасной сцяной: злева — печ, справа — сценка, а перад табой стол, не акружыш цябе і з флангу не падыдзеш…
Неўзабаве Славін крочыў пыльнымі вуліцамі роднага горада. Удалечыні высіліся адзінокія будынкі, цудам захаваныя падчас вайны. Уладзімір спыніўся недалёка ад опернага тэатра. Сэрца яго сціснулася ад болю: вакол былі адны руіны. Праўда, дзе-нідзе падняліся адноўленыя хаты. Адгэтуль, з узвышша, горад быў як на далоні. Злева віднеўся будынак інстытута фізкультуры. Там знаходзілася знакамітая Камароўка. У памяці ўсплылі дні акупацыі, успомніў, як з маці хадзіў на рынак, каб сустрэцца з сувязной партызанскага атрада.     У памяці ўсплыла жудасная карціна, якую яшчэ раней яны з маці бачылі там жа, калі немцы каралі смерцю ні ў чым не вінаватых людзей. Успомніў вочы маленькай дзяўчынкі, прысуджанай да смерці, і крык яе маці… Уладзімір цяжка ўздыхнуў і зірнуў правей. Па Савецкай вуліцы ішоў трамвай, ён павольна паднімаўся ўгару, туды, дзе віднеўся цёмна-шэры будынак Дома афіцэраў, а яшчэ правей узвышаліся новабудоўлі вялікіх дамоў. Вакол іх туліліся маленькія халупы, часовыя збудаванні са старых кавалкаў бляхі, абломкаў дошак і цэглы. Унізе блішчэла Свіслач… «Вось я і дома…»
Уладзімір, падхапіўшы чамадан, пачаў спускацца па пагорку ўніз. Думкі нечакана перанеслі яго ў далёкі Мар’янск. Яшчэ зусім нядаўна жыццё ў Славіна ішло там сваёй чарадой. Рана, якую ён атрымаў падчас перастрэлкі з бандытам, небяспекі не ўяўляла, куля не закранула костку. Неўзабаве Уладзімір паправіўся і зноў быў у страі.
Работы там было, як заўсёды, шмат, і ў сваёй халасцяцкай кватэры ён з’яўляўся позна ўвечары, а ранкам зноў спяшаўся ў аддзяленне.
Славін думаў, што яму давядзецца працаваць у Сібіры доўга. Але аднойчы, калі раніцай ён прыйшоў на работу, яго нечакана выклікаў да сябе начальнік аддзялення. Алтынін, весела ўсміхаючыся, спытаў:
—    Ну што, Уладзімір Міхайлавіч, прыйшоў час расставацца?
Славін, нічога не разумеючы, моўчкі і здзіўлена глядзеў на Алтыніна. Той працягваў усміхацца.
—    Што маўчыш?
—    Я не разумею, пра што вы кажаце? — гэтыя словы прагучалі не толькі здзіўлена, але і суха.
—    А вось я разумею, прысаджвайся.
Славін сеў на крэсла, якое стаяла каля стала, а Алтынін, працягваючы ўсміхацца ў сваю велізарную бараду, узяў крэсла і сеў насупраць.
—    Вось якая справа, Уладзімір Міхайлавіч. Начальства лічыць магчымым накіраваць цябе ў Беларусь.
Не стаў гэты мудры чалавек расказваць, колькі ён вусна і пісьмова звяртаўся па інстанцыях з прапановай адкамандзіраваць Славіна ў Мінск, хоць яму таксама патрэбныя былі падрыхтаваныя супрацоўнікі.
—    І вось сёння, — працягваў Алтынін, — літаральна паўгадзіны назад, прыйшло распараджэнне… Вось такія, сябар, справы.
Славіну хацелася ўскочыць на ногі, абняць Алтыніна, але ён толькі ціха сказаў:
—    Дзякуй вам, Ягор Ягоравіч!
І вось зараз ён гэтак жа, як і тады, у сорак пятым, уваходзіў у двор роднай хаты. «Цікава, чым цяпер займаюцца мама і Жэня?» У калідоры было ўсё гэтак жа цёмна, пахла сырасцю. Уладзімір імкнуўся ісці бясшумна, вельмі хацелася з’явіцца перад сваімі нечакана, але не атрымалася: зачапіў чамаданам пустое вядро, і яно з грукатам пакацілася па падлозе. Дзверы адчыніліся, і на парозе паказалася маці. Яна спакойна спытала:
—    Што, пасля сонейка ў калідоры як у цямніцы?
—    Гэта сапраўды, мама! — сказаў Уладзімір і абняў яе.
—    Володзечка, сынок… Гэты ты? — Анастасія Георгіеўна гладзіла яго па галаве, нібы жадаючы пераканацца, што ён жывы і здаровы. А па шчоках каціліся слёзы.
—    Ну, што ты, родная, супакойся, я прыехаў цяпер назаўжды. Разумееш, мама, назаўжды! Не трэба будзе табе чакаць мяне, я заўсёды буду з  табой.
Паступова маці супакоілася. Яна села на канапу і з папрокам сказала:
—    Што ж ты, сынуля, не папярэдзіў нас? Мы б з Жэняй сустрэлі б цябе,  я б пірог спякла.
—    Нічога, мама, нічога. Як бачыш, я і сам дарогу дамоў знайшоў, а што да пірага, то яго можна і цяпер спячы. А дзе Жэня?
—    Як дзе? На працы, вядома.
Уладзімір паклаў чамадан на крэсла і адкрыў яго. Зверху ляжала бэзавая ваўняная кофта.
—    Вазьмі, мама, прымер, не вялікая табе?
Анастасія Георгіеўна ўзяла кофту, надзела, падышла да люстэрка. А рукі яе чамусьці задрыжалі.
—    У самы раз, сынок, дзякуй табе. — І яна нечакана заплакала.
—    Што ты, мама! Супакойся, навошта ж плакаць?
—    Ты прабач, Валодзечка. Проста ўспомніла, што твой бацька таксама кофту падарыў мне. І вось зараз ты…
—    Жэні я таксама кофту прывёз, а вось гэта, — Уладзімір дастаў з чамадана чарнабурку, — табе, мама, каўнер. Мне гэту лісу хлопцы спецыяльна, калі расставаліся, для цябе перадалі. — Ён абняў маці за плечы і пасадзіў на канапу. — А зараз, мама, расказвай мне ўсё па парадку, як вы тут жывяце, як справы?
—    Э не, сынок, пакуль я цябе не накармлю смачным абедам, ніякіх расказаў. Давай памыйся, а я за гэты час на стол збяру, а пагаварыць паспеем, ты ж сам сказаў, што прыехаў назусім…
 
36
Славін

Прайшоў месяц. Славін прывыкаў да новага месца работы, да хатняй абстаноўкі, якая здавалася новай для яго. Першыя дні прачынаўся з думкай пра тое, што яму трэба рыхтаваць сняданак, давесці да ладу адзежу, але паднімаўся і бачыў, што сняданак ужо гатовы, што сястра адпрасавала штаны, а на спінцы крэсла вісіць свежая кашуля.
Работы было сапраўды шмат, як і абяцаў начальнік аддзялення Гарчакоў. У горадзе аператыўнае становішча было складаным. Супрацоўнікі крымінальнага вышуку прыходзілі на службу да дзевяці раніцы, працавалі да сямнаццаці, потым ішлі дахаты і ў дваццаць адну гадзіну зноў прыходзілі на работу  і працавалі да дзвюх-трох гадзін ночы. Такі рэжым моцна адрозніваўся ад мернага працоўнага дня ў Мар’янаўску. Але Славін не дзівіўся гэтаму. Інакш  і не магло быць.
Уладзімір увечары прыйшоў дахаты а палове шостай. Маці хутка прыгатавала вячэру. Ён паеў і, седзячы на канапе, чакаў, пакуль маці і Жэня прыбіралі са стала, мылі посуд.
—    Таварышы жанчыны, а я сёння першую зарплату атрымаў. — Уладзімір паклаў грошы на кухонны стол. — У гонар першага заробку, прашу вас, купіце сабе па падарунку, а то мне цяжка выбраць.
Маці пераглянулася з дачкой, выцерла рукі, узяла грошы і працягнула іх сыну:
—    На, схавай. Мы з Жэняй параіліся і вырашылі, што тваю першую зарплату трэба адкласці на вяселле, а жыць будзем на грошы, якія атрымліваем я і Жэня. Дарэчы, ты напісаў Рыце, каб яна прыязджала?
Збянтэжаны Уладзімір адказаў:
—    Я ёй учора напісаў і папрасіў пакуль не звальняцца. Трэба ж кватэру знайсці, не станем жа мы з Рытай вас турбаваць.
Кватэра Славіных сапраўды складалася з двух малюсенькіх пакояў, адзін з якіх быў прахадны, і цёмнай кухні-пярэдняга пакоя.
—    Як гэта турбаваць? — грозна наступіла на брата Жэня. — Паглядзі, як людзі жывуць! Многія маюць па пяць-шэсць дзяцей, а жыллё ў іх меншае за наша. Увогуле, так, мілы братка: садзіся за стол і пішы Рыце, каб неадкладна прыязджала. А наконт таго, дзе вам жыць, у нас з мамай пытанне вырашана,  і ніякіх пярэчанняў мы не прымаем. Вам выдзяляецца дальні пакой, а мы з мамай змесцімся ў першым.
Рашучы выгляд сястры прымусіў Уладзіміра ўсміхнуцца.
—    Чаму ты ўсміхаешся? — спытала сястра і нечакана, абхапіўшы брата за шыю, ледзь не паваліла яго. Уладзімір падхапіў Жэню, панёс у пакой, пасадзіў яе на канапу і гучна паклікаў:
—    Мама, ідзі сюды!
Усміхаючыся, маці ўвайшла ў пакой і села з другога боку каля сына. Ён абняў іх за плечы і расчулена сказаў:
—    Дзякуй вам, родныя мае! Хай будзе так, як вы вырашылі. Зараз жа напішу ёй ліст, хай прыязджае.
—    І дапішы, — уставіла сястра, — няхай не марудзіць, а то суседскія дзяўчаткі з цябе вачэй не зводзяць, чаго добрага, адаб’юць.
Уладзімір узяў аркуш паперы, ручку, чарніліцу-невылівачку і сеў пісаць ліст. Атрымалася, што пісалі ўтрох: кожны хацеў штосьці напісаць дзяўчыне ад сябе. Потым ён сунуў пісьмо ў кішэню пінжака і пачаў збірацца.
—    Куды ж ты, яшчэ на работу рана?
—    А ў нас сёння камсамольскі збор, прызначаны на дзевятнаццаць гадзін, а цяпер палова…
Неўзабаве Славін выйшаў на вуліцу і весела закрочыў па тратуары. Ля першай паштовай скрыні спыніўся, апусціў у яе пісьмо і падумаў: «Вось здзівіцца Рыта: ва ўчарашнім лісце я напісаў, што шукаю жыллё, і прасіў пакуль пачакаць з ад’ездам, а ў сённяшнім прашу, каб хутчэй прыязджала».
І ён, насвістваючы, пайшоў далей. Павярнуў за вугал і, каб скараціць шлях, накіраваўся праз  зарослыя  травой  і  высокім  быльнікам  разваліны.  У вайну гэты раён быў цалкам разбураны нямецкай авіяцыяй. Тут чамусьці нават не было часовых збудаванняў. Людзі цураліся гэтага месца. Справа ў тым, што фашысты за адну ноч ператварылі ў руіны ўсё. Мала каму ўдалося выратавацца. Уладзіміру расказвалі, што некаторыя людзі казалі, што чулі чалавечыя стогны і галасы ў гэтых руінах. Паступова гэтыя расказы абраслі такімі падрабязнасцямі і дэталямі, што ператварыліся ў легенды, і мясцовыя жыхары стараліся не бываць тут. Нават новыя хаты ў гэтым месцы пакуль не будавалі. Славін лёгка пераскокваў з адной груды цэглы на другую.
Ён быў задаволены сабой. За месяц работы на новым месцы лейтэнант асвоіўся, паспеў пасябраваць са сваімі новымі калегамі. Хлопцы яму спадабаліся: адкрытыя, прамыя, адважныя…
Славін успомніў сустрэчу са стрыечным братам Аляксеем, Купрэйчык пра прыезд Славіна даведаўся з загада пра яго прызначэнне на пасаду. Аляксей адразу ж паехаў у аддзяленне міліцыі, куды быў прызначаны Славін, і прабыў з ім амаль увесь вечар. На наступны дзень яны разам з’ездзілі на могілкі, дзе быў пахаваны Мачалаў. Пазней Уладзімір пабываў дома ў Таццяны Андрэеўны. Яны ўспаміналі свае сустрэчы падчас вайны, калі ні Уладзімір, ні Таццяна Андрэеўна не пазналі адно аднаго.
З глыбокай задуменнасці Славіна нечакана вывелі нейкія гукі. Ён прыслухаўся і здзіўлена спыніўся. Да яго данесліся галасы, пачуўся нейкі металічны ляск.
Уладзімір стаяў у нерашучасці. Зноў выразна сталі чутны галасы і скрыгат металу. «Што гэта? Тут жа няма жылля. Трэба праверыць, можа, дзеці знайшлі бомбу, якая не разарвалася, і хочуць яе разабраць?» Славін, стараючыся не шумець, накіраваўся да разбуранага цаглянага дома, адкуль даносіўся шум. Наблізіўся да праёму ў сцяне і спыніўся, чакаючы, пакуль зноў пачуе гукі, якія насцярожылі яго. Праз хвіліну зноў пачуўся металічны ўдар. Шум ішоў аднекуль знізу. Уладзімір пралез праз пралом, зрабіў некалькі крокаў і ўбачыў паўразбураную бетонную лесвіцу, што вяла ўніз, у цемру. Ён пастаяў, падумаў і пачаў асцярожна, крок за крокам, спускацца па прыступках. У адным месцы захаваліся толькі рэшткі іх, якія цудам трымаліся ля самай сцяны. Славін  стаў спінай да сцяны і, шчыльна прыціскаючыся да яе, павольна і асцярожна перастаўляў ногі. Нарэшце дасягнуў лесвічнай пляцоўкі. Далей лесвіца была цэлай. Уладзімір рушыў уніз. Зараз галасы гучалі выразней, а ўдары па чымсьці металічным сталі аглушальна гучнымі. Славін зразумеў,  што знаходзіцца  ў склепе былога вясковага дома. Відавочна, магутныя фугасныя бомбы не ўсюды дасталі да склепа. Налева ішла доўгая цёмная штольня. Калі Славін зазірнуў туды, то ўдалечыні ўбачыў нязыркае святло. «Трэба ж, чэрці; куды забраліся», — падумаў ён, яшчэ не адпрэчваючы думку пра дзяцей, якія прыдумалі для сябе небяспечны занятак, і рушыў уздоўж правай сцяны. Вакол валяліся кавалкі бітай цэглы і тынкоўкі. Чым бліжэй ён набліжаўся да мігатлівага святла, тым ясней станавілася, што сама крыніца святла — свечка ці газавая лямпа — знаходзіцца дзесьці справа і святло ад яго пранікае ў ходню праз нейкую адтуліну ці пралом у сцяне. Калі ён падышоў, то ўбачыў, што гэта былі звычайныя дзверы што вялі ў нейкае памяшканне. У гэты момант Славін выразна пачуў галасы і зразумеў, што размаўлялі паміж сабой дарослыя. Асцярожна вызірнуў з-за выступу і тут жа адскочыў назад. Некалькі мужчын важдаліся каля сейфа, што ляжаў на падлозе і спрабавалі ломам і кавадлам адкрыць яго. «Хто яны, гэтыя мужчыны? Што робяць? Ці не гэты сейф уначы ўкралі з заводскай касы?»
Славін добра ведаў, што ў сейфе шмат грошай — зарплата работнікаў завода. Ён яшчэ раз асцярожна вызірнуў. Трое мужчын стаялі да яго спінай і, лаючыся, узломвалі сейф.
Сейф ляжаў каля процілеглай ад увахода сцяны. Недалёка ад дзвярэй на падлозе стаяла вялікая газавая лямпа, ляжала вяроўка. Славін вырашаў, што рабіць. Самае разумнае — паціху сысці і выклікаць сваіх. Уладзімір прыкінуў, што для гэтага спатрэбіцца не меней як сорак мінут. «Але за гэты час злачынцы змогуць адкрыць сейф. Магчыма, адгэтуль ёсць іншае выйсце, і яны ведаюць яго. Шукай тады ветру ў полі! Вывесці ўсіх траіх са склепа немагчыма. Яны змогуць выбраць момант і накінуцца на мяне, асабліва ў тым месцы, дзе трэба ісці па разбураных прыступках… І лейтэнант адважыўся.
Ён дастаў з кішэні пісталет і, калі мужчыны сталі зноў заганяць лом у шчыліну паміж дзверцамі і сцяной сейфа, паслаў патрон у патроннік: гук затвору патануў у ляску металу. «Парадак, — здаволена падумаў Уладзімір. — Зараз мне трэба паклапаціцца пра тое, каб яны не патушылі святло».
Тым часам невядомыя радасна загаварылі, і  аператыўнік  убачыў,  што лом улез у шчыліну. На лом наляглі двое, пачуўся металічны скрыгат, трэск,   і — дзверцы расчыніліся.
—    Браткі, жывём! — усклікнуў адзін, і ўсе схіліліся над сейфам. Падлога была ніжэй за тое месца, дзе стаяў Славін. Туды вялі тры прыступкі. Уладзімір ціха спусціўся і сеў на сярэднюю прыступку. Зараз лямпа стаяла ля яго правай нагі. Ён спакойна сказаў:
—    Хто сказаў, што «жывём»?
Мужчыны замерлі і, як па камандзе, павярнуліся да Славіна, які накіраваў у іх бок пісталет. Лейтэнант убачыў, як двое пацягнуліся да кішэняў пінжакоў.
«Узброены, напэўна, сволачы!» — і скамандаваў:
—    Рукі ўгору! Любы рух, і я страляю! Тыя падпарадкаваліся. Славін загадаў:
—    А зараз у куток, направа, марш!
Славін прымусіў іх легчы на падлогу тварам уніз. Загадаў выцягнуць рукі. Пасля гэтага падышоў да сейфа, узяў сякеру, вярнуўся да свайго месца, дзе недалёка ляжала згорнутая ў кольца вяроўка, адкруціў кавалак метраў дванаццаць і адсек яго, затым падрыхтаваў яшчэ два гэткіх жа кавалкі. Звяртаючыся да таго, які ляжаў справа і быў фізічна слабейшы за сваіх сябрукоў, сказаў:
—    На калені!
Той выканаў каманду. На сцяне вырас велізарны цень чалавека, які стаяў на каленах з паднятымі рукамі.
—    Папярэджваю, калі хто-небудзь з вас паварушыцца, — страляю без прамаруджвання. А ты, — Славін звярнуўся да таго, што стаяў на кале    нах, — цяпер возьмеш вось гэту вяроўку і моцна звяжаш таго, які ляжыць злева. — Уладзімір кінуў кавалак вяроўкі.
—    А калі я не зраблю гэтага?
—    Тады я ўганю ў тваю башку кулю. Зразумеў? Выконвай! — і, заўважыўшы, што той вагаецца, дадаў: — Лічу да трох! Раз, два…
—    Стой! Я зраблю, што ты хочаш, — здаўся злачынец. Ён падняў з падлогі вяроўку і спытаў:
—    На ногі можна падняцца?
—    Уставай, але толькі не дуры!
Славін быў напагатове і ўважліва сачыў за ўсімі, асабліва за тым, які стаяў на нагах. Яму, каб дасягнуць аператыўніка, вядома, часу трэба менш, чым яго сябрам, якія ляжаць у нязручнай паставе на падлозе. Ён спытаў:
—    Звязваць толькі рукі?
—    Спачатку рукі. Яшчэ раз папярэджваю ўсіх: любы рух без майго дазволу для вас — смерць! Ты, доўгі, рукі пакладзі за спіну, — загадаў Славін і вычакаў, пакуль каманда будзе выканана. Потым загадаў таму, што  стаяў:
—    А зараз вяжы!
Той звязаў свайму напарніку рукі і выпрастаўся ў чаканні новага загаду.
—    Зараз вяроўкай абвяжы яго шыю.
—    Як абвязаць?
—    Як дзіцяці спавіваюць, чаго прыкідваешся, быццам не разумееш?
Прайшло яшчэ некалькі мінут, і адзін злачынец ляжаў звязаны вяроўкай па руках і нагах. Затым гэтак жа быў звязаны і другі. Пасля гэтага Славін загадаў трэцяму легчы на падлогу, а сам падышоў да звязаных і праверыў вузлы. Звязаны бандыты былі дрэнна, але каб развязацца, ім трэба быў час.
Уладзімір падышоў да трэцяга, загадаў закласці рукі за спіну, галаву павярнуць налева, а сам стаў справа ад яго. Наступіў самы адказны момант: трэба было не даць злачынцу скарыстацца тым, што ў Славіна на імгненне не будзе ў руках зброі.
Лейтэнант зняў пінжак і кінуў на падлогу,  узяў у левую руку вяроўку  і, працягваючы трымаць палец на спускавым пісталета, сеў на злачынца.    Той толькі кракнуў, але працягваў ляжаць моўчкі. Уладзімір падсунуў канец вяроўкі пад рукі, затым засунуў пісталет пад рэмень штаноў, хутка звязаў  рукі бандыту. «Парадак!» — узрадаваўся Славін і адразу ж пачаў «спавіваць» невядомага. Звязаў моцна, надзейна. Гэты ўжо не быў бяспечным. Уладзімір прыняўся за другога, затым за трэцяга. Нарэшце ўсе трое «спакаваны». Абшукаўшы іх кішэні, Славін знайшоў тры пісталеты. Самага цяжкага ён пакінуў у памяшканні, а дзвюх па чарзе выцягнуў у калідор і паклаў аднаго недалёка ад дзвярэй, а другога ў канцы штольні. Звязаныя бандыты ляжалі так, што выйсце ім не было бачна. Славін загадаў ім не размаўляць, узяў лямпу і паставіў яе на падлозе калідора, якраз на паўдарогі паміж двума злачынцамі. Калі гэтыя двое і паспрабуюць падкаціцца адзін да аднаго, каб зубамі развязаць вузлы, то запаленая лямпа не дазволіць ім зблізіцца. Славін паціху накіраваўся да выхада. Выбраўся ўжо знаёмым шляхам з разбуранага дома і з хвіліну стаяў, аслеплены сонцам, што вісела на гарызонце. Калі вочы прывыклі да святла, ён пабег да вуліцы, што віднелася ўдалечыні.
На праезджай частцы спыніўся. «Хутчэй бы з’явілася якая-небудзь машына». І тым часам паказалася палутарка. Яна хутка набліжалася. «Толькі б спынілася! Толькі б спынілася!» — паўтараў пра сябе Славін. Але машына, неміласэрна дымячы, пранеслася міма. Лейтэнант ледзь не заплакаў ад прыкрасці. «А раптам і наступная машына не спыніцца?» — абпаліла яго новая думка. Уладзімір вырашыў зрабіць завалу. Кінуўся да развалін і выцягнуў на дарогу тры груды са змацаванай бетонам цэглы. Паклаў іх на праезджай частцы так, каб прымусіць вадзіцеля калі не спыніцца, то хоць бы прытармазіць.   І вось з-за павароту выскачыла яшчэ адна палутарка і стала хутка набліжацца. Славін стаяў злева каля абочыны і ўжо не галасаваў, а рукой паказваў на перашкоду. Вадзіцель скінуў газ, і машына пачала павольна аб’язджаць груды. Славін ускочыў на падножку і, прад’явіўшы вадзіцелю пасведчанне, загадаў спыніцца і запатрабаваў дакументы. Узяў працягнутыя вадзіцелем пуцявы ліст і правы, потым сказаў:
—    Выключыце рухавік і ідзіце са мной.
Вадзіцель моўчкі выканаў каманду і, ужо крочачы побач з дзіўным работнікам міліцыі, спытаў:
—    А што такое? Куды вы мяне ведзяце?
—    Слухайце мяне ўважліва. У склепе разбуранага дома я затрымаў злачынцаў. Мне тэрмінова патрэбна дапамога. Вы зараз паглядзіце, дзе я буду знаходзіцца, вернецеся да машыны і паедзеце ў аддзяленне міліцыі, скажаце там, што Славін — гэта маё прозвішча — тэрмінова просіць дапамогі. Прывезяце іх да мяне. Скажыце, каб ліхтары прыхапілі. Дакументы я вам аддам, калі вернецеся. Калі трэба, зраблю адзнаку ў вашым пуцявым лісце пра затрымку.
Яны падышлі да таго месца, дзе Славіну трэба было спускацца ўніз. Лейтэнант сказаў:
—    Пакажыце ім вось гэтыя прыступкі, а цяпер хутка едзьце і памятайце, што ад вас залежыць усё.
Шафёр, скачучы па выбоінах, пабег да машыны.
Славін спусціўся ўніз і, перш чым ступіць у цёмны калідор, заплюшчыў вочы і трохі пастаяў. Хто ведае, можа, злачынцам удалося развязацца і зараз яны стаіліся ў цемры, каб напасці на свайго ворага. Дастаў пісталет, зняў яго з засцерагальніка і асцярожна вызірнуў за вугал. Пры цьмяным святле газавай лямпы ўбачыў, што той, які ляжаў бліжэй іншых да выхада, знаходзіўся на месцы. Уладзімір рушыў па калідоры. Праверыў, як трымаецца вяроўка на першым, гэта быў як раз той, які вымушаны быў звязваць сваіх сябрукоў. Ён спытаў:
—    І колькі мы будзем ляжаць так?
—    Колькі запатрабуецца, гэтулькі і будзеце, — цвёрда адказаў Славін, але пасля паўзы, ужо мякчэй, дадаў: — Ужо хутка.
—    Слухай, а ты хто?
—    Натуральна, хто — супрацоўнік крымінальнага вышуку. Славін маё прозвішча. Не чуў?
—    Не, штосьці не чуў пра такога. Бачыш, усё часу не было газеты чытаць.
—    Нічога. Зараз у цябе час для гэтага будзе.
Другі быў таксама звязаны надзейна, і Славін, трымаючы ў левай руцэ лямпу, а ў правай пісталет, наблізіўся да ўвахода, што вёў у памяшканне. Тут яго магла чакаць самая вялікая небяспека. Калі ў кагосьці са злачынцаў былі шанцы развязацца, то больш за ўсё ў таго, якога Славін пакінуў у памяшканні, дзе валяліся абломкі цэглы, сейф з адкрытымі выступаючымі часткамі, пра якія можна перацерці вяроўку. І калі злачынцу гэта ўдалося, то ён цяпер з таго боку, каля ўвахода, павінен стаяць з ломам ці сякерай у руках. Ад гэтай думкі Славін рукой, у якой быў заціснуты пісталет, мімаволі пачасаў галаву, як раз у тым месцы, дзе, па яго разліку, можа апусціцца лом ці сякера. Пастаяў, падумаў і ступіў у дзвярны праём. Гучна спытаў:
—    Гэй, ты, ля сцяны, доўгі, чуеш мяне?
З глыбіні памяшкання пачуўся глухі голас:
—    Чую.
Уладзімір спусціўся па трох прыступках і, падсвечваючы сабе лямпай, наблізіўся да злачынца. Агледзеў вяроўкі і здаволена выпрастаўся.
Аператыўнік паставіў лямпу на тое ж месца, паміж ляжачымі злачынцамі, а сам прайшоў бліжэй да прыступак і стаў чакаць. Сюды зверху трапляла святло, і Уладзімір зірнуў на гадзіннік. З таго моманту, як ён зноў спусціўся сюды, прайшло крыху больш за дзесяць мінут. Як павольна ідзе час! Вадзіцель, напэўна, яшчэ едзе да аддзялення міліцыі. Свае з’явяцца не раней чым праз паўгадзіны, і Славін падрыхтаваўся чакаць…
Прайшло яшчэ чвэрць гадзіны, і раптам зверху пачуўся нейкі шум, а яшчэ праз некалькі секунд лейтэнант выразна пачуў крокі. Хтосьці спускаўся па прыступках. Уладзімір замёр. Свой ці чужы? Занадта мала часу прайшло, работнікі міліцыі яшчэ не паспелі прыехаць.
Можа, выпадковы прахожы завярнуў у разваліны, а можа, саўдзельнік звязаных злачынцаў ідзе сюды.
Славін увесь напружыўся і, калі пачуў, што чалавек спускаецца ўсё ніжэй і ніжэй, ступіў у прыцемнены кут, адкуль можна назіраць за прыступкамі.
Па асцярожных рухах і гучным дыханні зразумеў, што невядомы ў гэты момант ідзе па разбуранай частцы лесвіцы. Гэта сведчыла аб тым, што ён не быў выпадковым прахожым. Уладзімір дастаў з кішэні пісталет і, ужо каторы раз за сённяшні дзень, спусціў яго з засцерагальніка.
Вось чалавек ступіў на пляцоўку перад апошнім лесвічным пралётам і, не спыняючыся, рушыў далей. Зрабіўшы некалькі крокаў, ён нечакана вылаяўся  і гучна крыкнуў:
—    Гэй, вы, ахламоны, падыдзіце і пасвяціце мне! Славін убачыў у яго ў руках невялікі рэчмяшок.
І раптам з глыбіні калідора пачуўся крык:
—    Хмель, шухер! Лягавыя, змывайся!
Лейтэнант выскачыў са сваёй прыцемненай хованкі і накіраваў пісталет на невядомага:
—    Ні з месца! Міліцыя!
Той шпурнуў у Славіна рэчмяшок, які пляснуўся ля ног аператыўніка, і кінуўся ўверх. Славін націснуў на спускавы кручок. Куля трапіла ў сцяну на пляцоўцы, і невядомы спыніўся. Гэта яго і выратавала. Калі б ён зрабіў яшчэ крокі два, другая куля спыніла б яго. Уладзімір загадаў:
—    Рукі ўгору! Да мяне тры крокі марш! Адзін рух без майго дазволу, і я страляю!
А з калідора ўсё той жа голас крычаў:
—    Не дрэйф, Хмель, ён адзін, бі з пушкі!
Невядомы з паднятымі рукамі зрабіў тры крокіу назад уніз і цяпер знаходзіўся на сярэдзіне лесвіцы.
—    Так, добра. А зараз сядзь спінай да сцяны, рукі не апускай!
Злачынец, напэўна, зразумеў, што супраціўленне бескарысна, выканаў і гэты загад. Уладзімір працягваў трымаць яго пад прыцэлам. Хутка павінны з’явіцца свае, але нельга нават зірнуць на гадзіннік, каб зарыентавацца ў часе. Аператыўнік баяўся, што ў цемры ўзброены бандыт можа непрыкметна выхапіць з кішэні пісталет.
«Калі праз дзесяць мінут нашы не прыйдуць, — вырашыў Славін, — то буду раззбройваць і вязаць гэтага».
Але неўзабаве пачуў наверсе галасы, а затым шум крокаў па лесвіцы. Уладзімір зразумеў: свае. Але на ўсякі выпадак крыкнуў:
—    Хто ідзе?
—    Свае, Славін! Гэта я, Гарчакоў!
Яркія прамяні ліхтарыкаў уперліся ў сцяну пляцоўкі, асвяцілі чалавека з паднятымі рукамі.
—    А гэта што за прывід? — здзіўлена спытаў Гарчакоў. Славін знізу сказаў:
—    Сямён Антонавіч, вазьміце ў яго ў кішэні зброю.
Гарчакоў абшукаў злачынца і сапраўды выцягнуў з кішэні пінжака наган. Падняў бандыта за каўнер і загадаў даставіць яго да машыны, а сам спытаў, звяртаючыся да Славіна:
—    Усё ці яшчэ ёсць?
—    Ёсць, спускайцеся.
Лейтэнант павёў сваіх па калідоры. Паказаў аднаго, другога і, нарэшце,   у далёкім канцы падзямелля трэцяга. І толькі тут Гарчакоў нечакана разрагатаўся, сказаўшы:
—    Ну, я вам скажу, браткі, колькі жыву, такога не бачыў!
Сейф на вяроўцы паднялі наверх, затрыманых даставілі да міліцэйскай машыны.
Лейтэнант вярнуў вадзіцелю палутаркі дакументы і падзякаваў за аказаную дапамогу.
У аддзяленні ў прысутнасці затрыманых і панятых палічылі грошы, якія, як і меркаваў Славін, былі выкрадзены мінулай ноччу з касы завода. Там было больш як мільён трыста тысяч рублёў. Той, якога Славін затрымаў апошнім, засмучана прабурчаў:
—    Нішто сабе мільтон, такую суму ад нас забраў!
Гарчакоў падышоў да яго і, ледзь стрымліваючы сябе, сказаў:
—    Гэтыя грошы будуць вернуты людзям, якія, не шкадуючы сіл, паднімаюць краіну з разрухі!
Злачынец скурчыўся, ён добра памятаў, як гэты велічэзны маёр там, на лесвіцы, адной рукой, як шчанюка, падняў яго за каўнер. Гарчакоў паглядзеў на яго цяжкім поглядам і спытаў:
—    Колькі табе?
—    Трыццаць два.
—    Ваяваў?
Той адвёў у бок вочы і ціха адказаў:
—    Не давялося.
—    Сядзеў?
Затрыманы моўчкі кіўнуў галавой.
—    Я так і думаў, — маёр вярнуўся за свой стол.

37
Маёр Гарчакоў

На наступны дзень Славін, як заўсёды, прыйшоў на службу а дзявятай гадзіне і адразу ж накіраваўся ў чырвоны куток на пяцімінутку. Увайшоў і спыніўся ад здзіўлення. На сцяне вісела «маланка». Вялікімі літарамі ўгары было напісана: «Чаму старшы оперупаўнаважаны крымінальнага вышуку лейтэнант Славін не з’явіўся на камсамольскі сход».  А ніжэй расказвалася,  як ён адзін, праявіўшы кемлівасць, затрымаў небяспечную ўзброеную групу бандытаў, раней неаднаразова асуджаных, якія знаходзіліся цяпер у вышуку.
Хтосьці крануў Славіна за плячо. Ён азірнуўся і ўбачыў усмешлівага Гарчакова.
—    Што, паспелі сябры-камсамольцы віншаванне вывесіць? Ясна, як дзейнічаюць?
Славін усміхнуўся:
—    Ясна, Сямён Антонавіч.
—    Да напісанага трэба б дадаць, што гэта брація здзейсніла яшчэ чатыры аналагічныя крадзяжы, якія былі не раскрыты.
—    Што, ужо прызналіся?
—    А куды ім дзецца? У аднаго чыстыя бланкі працоўных кніжак, якія захоўваліся разам з грашыма ў сейфе рамонтна-механічных майстэрняў, знайшлі, у другога — звязку ключоў ад сейфа механічнага завода, у трэцяга — наган ахоўніка завода, размешчанага ў зоне, якую ты зараз абслугоўваеш. Яны гэтага ахоўніка аглушылі і забраліся ў касу. Ну, а што да чацвёртага крадзяжу, на хлебазаводзе, то двое ўжо самі прагаварыліся.
Уладзімір і не заўважыў, што ў пакоі ўжо сабраліся амаль усе супрацоўнікі. Многія, дачакаўшыся, калі начальнік адыдзе ад Славіна, падыходзілі да яго, віншавалі і паціскалі руку. Адчувалася, што ўсе былі рады за свайго новага таварыша. Падрэзаў, падкрэслена ветліва, гучна спытаў:
—    Уладзімір Міхайлавіч, растлумачыце, як гэта атрымалася, што вы сядзелі ў склепе, а ўзброены бандыт — на лесвіцы? За што ён вас пазбавіў волі?
Усё засмяяліся. Рагатаў і Славін, успомніўшы ўчарашняе сваё становішча.
Гарчакоў, пляснуўшы па стале далонню, сказаў:
—    Між іншым, таварышы, для кожнага з прысутных учарашнія дзеянні Славіна павінны паслужыць прыкладам тактычных дзеянняў у складаных умовах. Таму, перш чым паведаміць вам становішча, я хачу, каб Славін сам расказаў, як усё было. — Ён махнуў рукой аператыўніку: — Ідзі сюды, Уладзімір Міхайлавіч, раскажы падрабязней і растлумач, чаму ты ўчора прымаў менавіта такія рашэнні. Тады, можа, і Падрэзаў зразумее, што не заўсёды трэба злачынцу ўнізе трымаць, а самому каля ўвахода знаходзіцца.
Супрацоўнікі заўсміхаліся. І пакуль Славін, крыху збянтэжаны, прабіраўся паміж шэрагамі крэслаў да стала, маёр дадаў:
—    Скажу шчыра, я прааналізаваў усе яго ўчарашнія дзеянні і не знайшоў памылкі. Толькі гэта і дазволіла яму выйсці пераможцам з няроўнай сутычкі. Таму, паўтараю, нам трэба вучыцца на ўдалых аперацыях, праведзеных нашымі таварышамі. Тады не будзе такіх выпадкаў ці, прынамсі, іх будзе менш, калі злачынец уцякае ад міліцыі на яе ж конях.
Усе ўспомнілі нядаўні выпадак, калі трое міліцыянераў даведаліся, што ў парку недалёка ад Свіслачы хаваецца злачынец, якога шукаюць. Яны прывязалі коней да плота і пачалі прачэсваць хмызняк. А злачынец падбег да коней, адвязаў аднаго і ўцёк на ім. Добра, што заўважылі і пусціліся наўздагон. Гэта прымусіла злачынцу, які дрэнна ездзіў верхам, кінуць каня і схавацца ў развалінах.
Славін, хвалюючыся, пачаў свой расказ, але паступова асвоіўся, адчуваючы, як уважліва слухаюць прысутныя, стаў гаварыць больш упэўнена. Растлумачыў, чаму спачатку пайшоў на рызыку і звязаў злачынцаў, навошта іх расцягнуў далей адзін ад аднаго, з якой мэтай у вадзіцеля забраў дакументы    і чаму чацвёртага злачынцу прымусіў сядзець проста на лесвіцы з паднятымі рукамі.
Калі ён скончыў, Гарчакоў спытаў:
—    Ну як, таварышы, усім ясна? Няма пытанняў? — Ён павярнуўся да Падрэзава: — І табе, Аляксей Станіслававіч, ясна?
—    Так точна, таварыш маёр. Я лічу, што за затрыманне такіх «кітоў» Славін заслугоўвае заахвочвання.
—    Нарэшце ты сёння ўпершыню разумную думку выказаў. А так, паколькі я здагадваўся, што ты скажаш пра гэта, то ўнёс кіраўніцтву адпаведную прапанову…

38
Старшы лейтэнант Падрэзаў

Старшы лейтэнант Падрэзаў быў старэйшы за Славіна на тры гады. Ён быў сярэдняга росту, моцны паставай, круглатвары, з вялікім мясістым носам і цяжкім квадратным падбародкам. Глядзеў ён на суразмоўцу карымі вачыма адкрыта і добразычліва, час ад часу папраўляючы густыя чорныя валасы. У кабінеце яны сядзелі са Славіным удвух, бліжэй спазналі адзін аднаго, пасябравалі. Падрэзаў быў жанаты і любіў расказваць пра сваю дачку, якой нядаўна споўніўся год.
Становішча ў зоне яго абслугоўвання было вельмі складаным. Падрэзаў ніяк не мог учапіцца за патрэбную нітачку і раскрыць хоць бы адно забойства з двух, якія, як ён сам панура бурчэў, «павіслі на яго шыі».
Славіну таксама было нялёгка. Праўда, забойстваў у яго не было, аднак вельмі турбавала нераскрытае злачынства. Невядомы напаў на дзяўчыну на ўскраіне горада за дзень да прыезду Славіна ў Мінск. Гэту справу даручылі яму. Прайшло ўжо шмат часу, а наблізіцца да раскрыцця злачынства лейтэнант пакуль не змог.
Жыхары бліжэйшай вёскі расказвалі, што ў лесе недалёка ад таго месца, дзе пазней знайшлі Лазаркевіч, яны бачылі хлопца і дзяўчыну. Прыкметы дзяўчыны і пацярпелай супадаюць. Лазаркевіч усё яшчэ знаходзілася ў цяжкім стане і размаўляць не магла. Было ясна, што дзяўчына ведае злачынцу. Пра гэта сведчыць і тое, што злачынца, відавочна, хацеў яе забіць і лічыў, што зрабіў гэта. Дзяўчына была прыкрыта галінамі, і калі б не два афіцэры, якія выпадкова праходзілі ў тым месцы і заўважылі нагу, што тырчала з-пад галін, то напэўна яна б загінула.
Цяпер Славін чакаў сяброўку Лазаркевіча — Лябедзьку Ганну, якая да гэтага цэлы месяц была ў адпачынку. Дзяўчына з’явілася ў дакладна прызначаны час. Чырвоная ад збянтэжанасці, яна паказала павестку і, гледзячы то на Славіна, то на Падрэзава, сказала:
—    Я Лябедзька Ганна, мяне выклікалі вось па гэтай павестцы. Славін узяў павестку і прапанаваў дзяўчыне крэсла.
—    Аня, вы чулі, што здарылася з Ірай Лазаркевіч?
—    Так, мне ўчора, калі я прыехала ў інтэрнат, дзяўчаты расказалі. Жах нейкі. Я адразу ж хацела ў бальніцу да яе бегчы, але мяне папярэдзілі, што яна ўсё яшчэ без памяці. Скажыце, жыць хоць яна будзе?
—    Урачы кажуць, што так. Але без вока застанецца.
—    Божа мой, небарака! А хто ж яе так знявечыў?
—    Пакуль не знайшлі. Але абавязкова знойдзем. Думаю, што і вы дапаможаце нам у гэтым.
—    Я? Чым я магу дапамагчы?
—    Па-першае, я хачу, каб вы расказалі нам пра яе знаёмых — і хлопцаў,    і дзяўчат.
—    Пра каго я ведаю, не ўтаю.
—    Ну вось і добра. — І лейтэнант прыняўся запаўняць пратакол допыту. Допыт доўжыўся больш за дзве гадзіны.
Падрэзаў паспеў за гэты час дапытаць нейкага мужчыну, а затым з’ездзіць на Балотную станцыю, дзе ўначы сагналі грузавік, гружаны ранняй бульбай. А Славін не спяшаючыся, падрабязна запісваў усё, што мела дачыненне да пацярпелай. Ён імкнуўся як мага больш даведацца пра Лазаркевіч, звяртаючы ўвагу на прыкметы хлопцаў.  Яго асабліва зацікавіла тое, што незадоўга  да гэтага Ірына некалькі разоў хадзіла на танцы ў клуб будаўнікоў. Сама Лябедзька туды не хадзіла, але сцвярджала, што Ірына была з дзвюма сяброўкамі — Томай Марушка і Ленай Барадзько. Уладзімір спытаў:
—    Аня, а замуж яна не збіралася выходзіць?
Дзяўчына ўсміхнулася і, зноў пачырванеўшы, адказала:
—    Усе мы, дзяўчаты, замуж збіраемся выходзіць, галоўнае толькі — за каго? Наколькі я ведаю, у Іры нікога на прымеце не было.
Нарэшце допыт быў скончаны. Славін даў прачытаць пратакол, паказаў,  у якіх месцах трэба падпісаць, і адпусціў дзяўчыну. Яна выйшла, а Уладзімір працягваў задуменна глядзець на пратакол.
Падрэзаў весела спытаў:
—    Чаго, казак, зажурыўся? Не адчайвайся, будзеш працаваць — раскрыеш. Дарэчы, я бачу, у цябе талент шпіка ад нараджэння, так што развівай яго. У мяне дзе «мокрыя» справы, але ўсё адно я іх разблытаю.
—    Разумееш, толькі што я даведаўся, што пацярпелая незадоўга да нападу разам з Барадзько і Марушкай хадзіла на танцы ў клуб будаўнікоў. А калі я дапытваў Марушку, яна мне пра гэта чамусьці нічога не сказала.
—    Можа, ты не пытаў пра гэта?
—    Як не пытаў? Можаш паглядзець, вось справа, тут пратакол яе допыту. Яна там прама заяўляе, што нікуды вечарамі разам з Лазаркевіч не хадзіла, а ў сапраўднасці атрымліваецца, што хадзіла, і не адзін раз. Прыйдзецца сустрэцца з гэтымі дзяўчатамі яшчэ.
—    Ну давай. А я пакуль бульбянымі справамі займуся. Дарэчы, табе не хочацца варанай бульбачкі, маладзенькай, з кропчыкам?
—    Ідзі ты! — Славін праглынуў сліну, уявіўшы сабе дымлівую маладую бульбу на стале.
Неўзабаве Уладзімір выйшаў з аддзялення міліцыі, глянуў на гадзіннік: шаснаццаць дваццаць. Ён вырашыў адшукаць Марушку і разабрацца: па-першае, чаму яна ўтойвала ад яго тое, што хадзіла з Лазаркевіч на танцы, а падругое, высветліць, ці знаёмілася там Ірына з кім-небудзь з хлопцаў.
Дзяўчыну ён знайшоў на рабоце. Лейтэнант нічога ў яе не стаў пытаць, а прапанаваў адпрасіцца і паехаць з ім у аддзяленне.
У кабінеце ён зноў задаў ёй некалькі пытанняў пра Лазаркевіч, а затым сказаў:
—    Тамара, сярод дзяўчат ходзяць размовы, што Лазаркевіч некалькі разоў хадзіла кудысьці на танцы. Вы не ведаеце, куды яна хадзіла і з  кім?
Славін спецыяльна так спытаў. Яму было неабходна ведаць, наколькі шчырая была з ім гэта бялявая, апранутая ў яркую каляровую сукенку дзяўчына.
Марушка пачырванела.
—    Не, не ведаю і нават не чула пра гэта.
—    Дзіўна, а мне сказалі, што вы разам з ёй некалькі разоў былі ў клубе будаўнікоў.
Гэтыя словы Уладзімір прамовіў няўпэўнена, быццам і сам сумняваўся ў сказаным.
—    Я ніколі і нікуды з ёй не хадзіла і не ведаю, хто вам гэта  сказаў.
—    Значыць, падманваюць?
—    Вядома, — паціснула плячыма дзяўчына.
Яе паводзіны насцярожылі Славіна. Нягледзячы на свой невялікі вопыт, ён ужо ведаў, што бывае такое, калі чалавек хавае не са злога намеру якуюнебудзь акалічнасць, а таму што гэта падае яго ў нявыгадным святле, ці проста лічыць, што да справы не адносіцца, але калі яму нагадваюць, то ён адразу ж кажа праўду. А тут дзяўчына ўсё адмаўляе. Што гэта? Памылка Лябедзькі? Але дзяўчына казала шчыра, у гэтым Славін не сумняваўся. Ён разумеў, што адкладаць праверку на заўтра нельга, і, зрабіўшы выгляд, што ў яго цяпер ёсць нейкая неадкладная справа, папрасіў Марушку пачакаць у аддзяленні, а калі ён вызваліцца, то яны працягнуць гутарку. Каб дзяўчына не сумавала, лейтэнант прапанаваў ёй некалькі старых часопісаў і пажартаваў:
—    Таварыш старшы лейтэнант абавязаны сачыць, каб вы не сумавалі. Падрэзаў усміхнуўся:
—    З задавальненнем.
Славін выйшаў на вуліцу і паспяшаўся да трамвая. Для яго ў гэту хвіліну было самым галоўным знайсці Барадзько, якая, па словах Лябедзькі, таксама разам з Ірынай і Тамарай хадзіла на танцы.
На шчасце, дзяўчына была дома. Яна здзівілася, даведаўшыся, што да    яе прыйшоў работнік міліцыі, але не спрачалася, калі ён запрасіў яе ў аддзяленне. Па дарозе яны маўчалі. Ля ўвахода Славін папрасіў Барадзько крыху пачакаць, а сам зазірнуў у свой кабінет, папрасіў у Марушкі прабачэння, паабяцаўшы хутка вярнуцца, і шматзначна зірнуў на Падрэзава, што азначала:
«Пасядзі з ёй».
Уладзімір хутка адшукаў вольны кабінет і запрасіў туды Барадзько.
—    Скажыце, Алена Пятроўна, вы колькі разоў разам з Ірынай Лазаркевіч  і Марушкай Тамарай хадзілі на танцы ў клуб будаўнікоў?
Пытанне было пастаўлены ў лоб. Дзяўчына збянтэжылася, але адказала адразу ж:
—    Разы чатыры, а можа, і пяць.
—    Танцавалі?
—    Так.
—    А Лазаркевіч?
—    Вядома. Мы ж для гэтага і хадзілі.
—    Вас хлопцы праводзілі дахаты?
—    Так, апошнія тры вечары. Славін задумаўся, а затым сказаў:
—    Лена, вы пасядзіце тут трохі, я прышлю да вас супрацоўніка, і ён запіша вашы сведчанні, а потым мы яшчэ з вамі пагутарым.
Уладзімір выклікаў у калідор Падрэзава. У паўголаса паведаў яму сітуацыю і папрасіў падрабязна дапытаць Барадзько. Сам жа зайшоў у свой кабінет, сеў за стол, паклаў перад сабой бланк пратаколу допыту,  спытаў:
—    Скажыце, Тамара Іванаўна, вы сапраўды нічога не блытаеце, заяўляючы, што ні разу з Лазаркевіч не хадзілі ў клуб будаўнікоў на танцы?
—    Вядома, не хадзіла. Ды я ж вам пра гэта ўжо казала.
—    А вы ведаеце пра адказнасць за дачу ілжывых паказанняў?
—    Так, вы мяне мінулы раз, калі дапытвалі, пра гэта папярэджвалі.
—    Дык вось, я вас і цяпер пра гэта папярэджваю.
Славін унёс у бланк пратаколу допыту біяграфічныя дадзеныя дзяўчыны. Даў ёй унізе распісацца, што яна папярэджана пра крымінальную адказнасць за дачу ілжывых паказанняў, паклаў ручку на стол і афіцыйна спытаў:
—    Грамадзянка Марушка, следства валодае дадзенымі, што вы разам з Лазаркевіч Ірынай Уладзіміраўнай, Барадзько Аленай Пятроўнай неаднаразова бывалі ў клубе будаўнікоў на танцах. Што вы можаце растлумачыць наконт гэтага?
Задаўшы гэта пытанне, аператыўнік тут жа запісаў яго ў пратакол допыту і з чаканнем паглядзеў на дзяўчыну. Тая пачырванела, але адказала цвёрда:
—    Не, я ніколі не была ў клубе будаўнікоў на танцах і ні разу не хадзіла туды ні з Лазаркевіч, ні з Барадзько.
Гэты адказ збянтэжыў Славіна. Чаму дзяўчына так зацята адмаўляе гэта?
А можа, яна штосьці ведае пра злачынства?
У кабінет зазірнуў Падрэзаў, ён даў Уладзіміру запіску, адразу ж і сышоў. Славін разгарнуў яе і прачытаў: «Май на ўвазе, Марушка прасіла Барадзько не казаць пра тое, што яны разам з пацярпелай хадзілі ў клуб будаўнікоў».
«Зразумелая рэч… — падумаў Славін, — з гэтай дзяўчынай давядзецца павазіцца. Але, напэўна, сэнс ёсць».
—    Тут у аддзяленні знаходзіцца Алена Барадзько, якая пацвярджае, што яна разам з вамі і Лазаркевіч неаднаразова хадзіла ў клуб будаўнікоў. Што вы можаце растлумачыць па гэтым пытанні?
Запісаўшы гэта пытанне ў пратакол, Славін гучна і выразна зачытаў яго і паглядзеў на дзяўчыну.
—    Што вы зараз скажаце? Вы бачылі, што сюды толькі што заходзіў наш супрацоўнік. Гэта ён дапытвае цяпер Барадзько. Не зразумела, на што вы спадзеяцеся. На тое, што Ірына памрэ і не скажа, хто напаў на яе? Павінен вам паведаміць, што дзяўчына будзе жыць і вось-вось загаворыць. Як вы паглядзіце ёй у вочы? Хоць… зараз у яе засталося адно вока, таму што злачынец, пра якога вы не хочаце сказаць, выбіў ёй другое.
Дзяўчына не рэагавала на гэтыя словы. Значыць, яна ці не зразумела іх сэнсу, ці ж… яна сапраўды ведае яго. Славін працягваў:
—    Мы вам сёння арганізуем вочную стаўку і з Барадзько, і з Лябедзька, якія аспрэчаць вашу хлусню, што вы тады скажаце?
Дзверы ў кабінет адкрыліся, і Уладзімір злосна паглядзеў туды: «Хто можа замінаць у такі момант?» Убачыўшы, што гэта Гарчакоў, падняўся. Маёр жэстам рукі паказаў, каб ён сядзеў, і спытаў:
—    Ты хутка вызвалішся? Лейтэнант паглядзеў на дзяўчыну:
—    Тамара Іванаўна, пасядзіце, калі ласка, у калідоры і заадно падумайце спакойна пра тое, што я вам толькі што сказаў.
Марушка нічога не адказала, устала і выйшла. Славін сцісла далажыў аб усім Гарчакову. Начальнік з вялікай цікавасцю выслухаў яго, а затым сказаў:
—    Ясна. Значыць, ёсць хоць над чым працаваць. А я хацеў якраз пагутарыць з табой пра гэту справу. Што думаеш цяпер распачаць?
—    Арганізую вочную стаўку паміж Марушкай і Барадзько.
—    Гэта так, — задуменна пацерабіў вус Гарчакоў, — але ты лепш паспрабуй угаварыць дзяўчыну сказаць праўду. Калі яна сама раскажа ўсё, што ведае, то лічы, што ў цябе ёсць добры памагаты. Калі ж ты з дапамогай вочных ставак і прымусіш яе казаць, то ўсё адно разлічваць на яе дапамогу нельга. Яна будзе змушана прызнаць, што хадзіла ў клуб, і больш нічога не растлумачыць.
—    Дзякуй, Сямён Антонавіч, я паспрабую зрабіць так, як вы раіце. Гарчакоў выйшаў з кабінета. Славін вызірнуў за дзверы і запрасіў Марушку.
—    Ну як, Тамара Іванаўна, вы падумалі?
Было відаць, што дзяўчына ў роздуме. Гэта абнадзеіла Уладзіміра. Ён ціха спытаў:
—    Можа, вы баіцеся каго-небудзь? Дзяўчына моўчкі кіўнула і апусціла галаву.
—    Вам пагражалі?
Па шчоках дзяўчыны пакаціліся слёзы. Славін не прыспешваў яе з адказам. Ён узяў сваё крэсла, абышоў вакол стала і сеў побач з Марушкай.
—    Тамара, давайце зробім так: спачатку вы мне ўсё без утойвання раскажаце, а потым мы разам падумаем, што зрабіць для вашай бяспекі. Дамовіліся?
Дзяўчына падняла галаву і паглядзела вялікімі, поўнымі слёз вачыма на лейтэнанта.
—    Вы, напэўна, думаеце, што мне Ірынку не шкада? Мне яе вельмі, вельмі шкада! Мне сказалі, што яна не выжыве, і прыстрашылі, што са мной здарыцца тое ж, што і з Ірай, калі я хоць што-небудзь скажу ў  міліцыі.
—    Тамара, паверце мне, з вамі нічога не здарыцца, гэта я вам афіцыйна гарантую. На такія пагрозы здольныя баязлівыя і подлыя людзі, якія самі ўсяго і ўсіх баяцца. Тым больш, вы ж самі бачыце, што не толькі вы ведаеце пра клуб. Больш за тое, і даведаліся ж мы пра гэта, урэшце, не ад вас. Усё будзе добра: і Іра жыць будзе, і вінаватыя адкажуць за злачынства. Не дазволім ім на іншую дзяўчыну руку падняць.
Дзверы зноў рыпнулі, і ў кабінет увайшоў Падрэзаў. У руках ён трымаў пратакол допыту.
—    Дапытаў, што далей? Вочную стаўку рабіць будзем? Славін, гледзячы на дзяўчыну, адказаў:
—    Я думаю, што вочную стаўку рабіць не трэба. Як вы лічыце, Тамара?
—    Так. Я сама ўсё раскажу.
—    Ясна, — сказаў Падрэзаў і выйшаў з кабінета, а Славін усміхнуўся яго слову «ясна».
Дзяўчына нечакана папрасіла:
—    Таварыш Славін, а можна мы без старонніх… ну толькі ўдваіх пагаворым?
—    Вядома, можна, Тамара. Вось папярэдзім майго таварыша пра гэта і пачнём гутарку.
А Падрэзаў увайшоў у кабінет і па-гаспадарску накіраваўся да свайго стала, але Славін яго спыніў:
—    Аляксей Станіслававіч! Мы з Тамарай Іванаўнай параіліся і вырашылі, што нам будзе зручней пагаварыць сам-насам. Я, вядома, прашу прабачэння…
Падрэзаў зразумеў, што такое, і, зрабіўшы сур’ёзны твар, сказаў:
—    Змовіліся? Хочаце мяне з уласнага кабінета выгнаць? Хочаце, каб я пайшоў на вуліцу? Проста цяпер?
Марушка разгубілася і глядзела то на Славіна, то на Падрэзава, а апошні нечакана весела скончыў:
—    З задавальненнем! — і, засмяяўшыся, дадаў: — Дарма вы лічыце, дарагія таварышы, што я не знайду,  чым заняцца ў такое выдатнае надвор’е. —     І падміргнуў дзяўчыне: — Пайду — наведаю жонку і дзіця…
Яны засталіся адны. Марушка адразу ж пачала свой расказ:
—    Гэта было яшчэ ў маі. Я выпадкова патрапіла ў клуб будаўнікоў, і мне там спадабалася. Наступны раз я запрасіла з сабой сябровак Іру і Лену.  Ім  там таксама спадабалася, і мы вырашылі вечарамі хадзіць туды. Неўзабаве пазнаёміліся з хлопцамі. Яны заўсёды чакалі нас каля клуба ўжо з білетамі, а пасля танцаў праводзілі дамоў. Да Іры ўвесь час заляцаўся хлопец па імі Лёня, але ў апошні вечар яны пасварыліся і разам ужо не танцавалі. Іра танцавала   з нейкім высокім хлопцам. Ён быў апрануты вельмі модна і з густам. Нашы знаёмыя жартавалі, што Жора, так клікалі ў клубе Ірынінага высокага хлопца, уразіў яе моднай адзежай. Так атрымалася, што мы пасля таго вечара схадзілі ў гэты клуб яшчэ раз і яго зачынілі на рамонт. Я і Лена хадзілі з нашымі знаёмымі на танцы ў парк Горкага. Іра ж з намі туды не пайшла і жартавала: «Што мне з вамі там рабіць? У мяне зараз ёсць цікавейшы занятак, для душы».
Я лічыла, што яна сустракаецца з Жорам. І вось аднойчы яна знікла, потым мы даведаліся, што яна ў бальніцы. Неяк увечары, калі я прыйшла дамоў, каля самай брамкі мяне сустрэў Жора і спытаў, ці ведаю я, што здарылася з Ірай.  Я адказала, што не толькі я, але і ўсе дзяўчаткі ведаюць пра гэта. Тады Жора дастаў фінку і зрабіў выгляд, што чысціць пазногці, а сам кажа мне: «Дзетка, калі дзе-небудзь калі-небудзь ці каму-небудзь ты скажаш хоць слоўца, з таго моманту адлічвай апошнія гадзіны свайго кароткага юнага жыцця». Я, вядома, спалохалася і кажу: «Што я, Іра ж сама ўсё скажа». А ён мне з такой злосцю прашыпеў: «Не турбуйся, не скажа, ёй ужо ніколі не ачухацца. Але калі ў міліцыі штосьці даведаюцца, дык гэта сарвецца толькі з тваіх прыгожых вуснаў. Таму, Томачка, — ён узяў мяне за падбародак, — не паўтары лёс  Іры».
І ён пайшоў. Я ўсю ноч не спала, ляжала ў ложку і дрыжала. Так што     не думайце, што з-за нейкага злога намеру не казала, мне страшна, вельмі страшна…
Дзяўчына заплакала, закрыўшы твар рукамі. Скрозь рыданні яна прагаварыла:
—    Я таму і Лене сказала — не казаць, што мы хадзілі ў клуб будаўнікоў. Славін наліў ёй вады.
—    Тамара, а з хлопцамі, з якімі ў клубе пазнаёміліся, вы зараз сустракаецеся?
—    Што вы, не! Мы ўсе вечары дома сядзім. Добра, што з Ленай побач жывём.
—    Скажыце, а гэтыя хлопцы ведаюць Жору?
—    З іх слоў я зразумела, што яны яго ведаюць як наведвальніка танцаў.
—    Прозвішчы хлопцаў вы ведаеце?
—    Не, толькі імёны. Але я ведаю, што яны працуюць на будоўлі, а жывуць у інтэрнаце па вуліцы Пугачоўскай. Мы неяк з маім знаёмым Пецем ішлі міма доўгага аднапавярховага барака, і ён сказаў, што тут яны жывуць.
—    Раскажыце мне, калі ласка, як выглядае Жора.
Дзяўчына задумалася, потым, павольна вымаўляючы словы, услых пачала ўспамінаць яго прыкметы:
—    З выгляду яму гады дваццаць чатыры. Рост вышэй сярэдняга, прыблізна такі, як ваш.
—    Значыць, сто восемдзесят сантыметраў. А валасы?
—    Валасы доўгія, цёмна-русыя з каштанавым адценнем.
—    Вочы якія ў яго?
—    Карыя. Густыя бровы і доўгія вейкі.
—    А лоб які, падбародак?
—    Лоб… такі высокі… прамы, падбародак… круглы. Так, у яго няма верхняга пярэдняга зуба. Адпусціў маленькія светлыя вусікі. І яшчэ… у яго рукі вялікія, скура чырвоная, пальцы тоўстыя з вельмі кароткімі пазногцямі.
—    Не заўважылі на твары радзімак ці на руках татуіровак?
—    Не, хоць… пастойце, у яго справа пад правым вокам ёсць ледзь прыкметны вертыкальны шрам. І яшчэ ў яго, напэўна, увесь час мерзнуць рукі.
Ён там у клубе, і нават тады, калі мяне ля дома падпільнаваў, рукі ўвесь час у рукавах хаваў.
—    Як ён быў апрануты?
—    Пінжак светла-карычневы, ледзь прыталены, штаны ярка-сіняга колеру, дадолу расклёшаныя, туфлі карычневыя з тупымі насамі. Мне здалося, што ён трохі горбіцца.
—    У гутарцы яго не заўважылі якіх-небудзь характэрных   асаблівасцей?
Можа, картавіць?
—    Не, кажа ён чыста па-руску, любіць гаварыць узнёсла.
—    Не расказваў пра сябе што-небудзь: пра прафесію, род заняткаў, месца работы, месца жыхарства?
—    Не, можа, Іры што-небудзь і казаў, а мне з Ленай —  нічога.
—    Дзякуй вам, Тамара. За сябе не турбуйцеся, ніхто вас і пальцам не кране. Магчыма, мне яшчэ прыйдзецца патурбаваць вас.
—    Нічога… я ж разумею.
—    Так, дарэчы, вам жа ісці дахаты міма вуліцы Пугачоўскай?
—    Так, міма.
—    Тады я вас правяду, а заадно вы мне барак пакажаце, дзе вашы знаёмыя жывуць. Адзін з іх Леанід?
—    Так, з ім Іра ў першыя вечары танцавала.
—    Другі — Пеця, а трэцяга, як клікаць?
—    Вася. Ды пра яго вось, напэўна, Лена сказала.
—    Я ж пратакол допыту не чытаў.
Яны выйшлі з аддзялення. На дварэ ўжо было цёмна. Вецер прыемна асвяжаў твар. Было ціха, толькі зрэдку чуліся сігналы аўтамашын, якія пранасіліся па цэнтральных вуліцах горада. Каб скараціць шлях, Славін павёў дзяўчыну напрасткі праз балота. Лета было сухое, і ён ужо шмат разоў хадзіў гэтай дарогай. У двары аднаго з дамоў гарэла вогнішча, адтуль даносіліся гукі гармоніка. Уладзімір падумаў: «Шкада, што цяпер няма побач са мной Рыты. Цікава, што яна адкажа на мой ліст?»
Неўзабаве яны прыйшлі на Пугачоўскую вуліцу. Барак, пра які расказвала дзяўчына, быў трэцім з краю, і Славін асвятліў яго нумар ліхтарыкам, а затым прапанаваў:
—    Ну што, пайшлі далей? Дзяўчына збянтэжылася:
—    Я тут ужо і сама дайду, вы можаце не праводзіць. Славін жартам абурыўся:
—    Вы лічыце мяне дрэнным кавалерам? Ды я такога не сцярплю! Наперад!
Марушка засмяялася, і яны пайшлі далей.

39
Капітан Купрэйчык

Пасля гібелі Мачалава Аляксей не знаходзіў сабе месца. Усё валілася з рук, начамі дрэнна спаў. Толькі заплюшчыць вочы — і зноў бачыць то Пятра, які падае на снег, то змярцвела-бледны твар Тані, яе вусны, што варушыліся бязгучна. Назаўжды застанецца ў памяці Аляксея той дзень, калі няшчасце абрынулася на сям’ю Мачалава. Разам з начальнікам упраўлення і ўрачом Аляксей паехаў у дом Пятра. Пачуўшы страшную вестку, Таццяна Андрэеўна не ўскрыкнула і не заплакала, яна павольна апусцілася на канапу і застылымі вачыма глядзела ў адну кропку. Здавалася, яна нічога не бачыць і не чуе. Уткнуўшыся ў яе калені, гучна плакала Юля. Таццяна Андрэеўна пацяжэлай рукой машынальна гладзіла яе па галаве. Разгублены і бледны Ваня стаяў каля іх. Ён хацеў адвесці і супакоіць сястру, але баяўся адысці ад маці, ведаючы, што ў яе слабое сэрца. Глядзець на ўсё гэта было невыносна цяжка. Аляксей разумеў стан Таццяны Андрэеўны. Яна ж страчвала Пятра другі раз. Юля і Ваня расказвалі, як цяжка спраўлялася з горам маці, калі атрымала пахавальную падчас вайны. У душы Купрэйчыка бурліла лютасць: чалавек, які прайшоў усю вайну, выжыў, страціў, потым зноў знайшоў сваю сям’ю і раптам загінуў у цэнтры горада ў мірны час ад рукі здрадніка і бандыта! Нават тое, што Аляксей сам здзейсніў адплату, не прыносіла яму аблягчэння.
Ён часта прыходзіў да Таццяны Андрэеўны і яе дзяцей у іх невялікую двухпакаёвую кватэру, выдзеленую ім пасля гібелі Мачалава, і падоўгу сядзеў, не знаходзячы слоў суцяшэння. Аляксей бачыў, як нечаканае гора надламала Таццяну Андрэеўну. Схуднелая, задуменная, яна гадзінамі сядзела моўчкі.
Неяк у нядзелю, калі Купрэйчык разам з жонкай былі ў Мачалавых, да яго падышоў Ваня. Высокі, чарнавокі, з упартай зморшчынай каля рота, вельмі падобны на бацьку, ён ціха сказаў:
—    Аляксей Васільевіч, я хацеў бы з вамі пагаварыць. — І, не чакаючы адказу, выйшаў у суседні пакой.
Купрэйчык пайшоў следам. Янка прычыніў шчыльней дзверы і паглядзеў у вочы дзядзькі:
—    Я хачу пасля школы пайсці ў міліцыю. Як вы на гэта гледзіце? — І, не даўшы Купрэйчыку нават рот раскрыць, з запалам сказаў: — Зразумейце, я абавязаны прадоўжыць справу бацькі! Я хачу змагацца з поскуддзю.
Купрэйчык абняў хлопца за плечы:
—    Па-мойму, ты правільна вырашыў, Ваня. Заканчвай школу, рыхтуйся да гэтай нялёгкай працы.
У пакой увайшла Таццяна Андрэеўна. Яна адразу ж зразумела, пра што ішла гаворка, і, звяртаючыся да сына, сказала:
—    Што, зноў за сваё? Спыніся зараз жа! Не пушчу я цябе ў міліцыю.
—    Матуля, не крыўдзіся, але я ўпершыню ў жыцці не паслухаю цябе. Зразумей, я яшчэ пры жыцці таты так вырашыў, і ён мяне падтрымаў. А цяпер я абавязаны працаваць у міліцыі. Гэта — мэта майго жыцця…
Купрэйчыка прызначылі начальнікам аддзялення міліцыі, дзе раней працаваў Мачалаў. На плечы маладога начальніка леглі новыя клопаты.
Аляксей адчуваў, як уважліва прыглядаюцца да яго падначаленыя. Мачалава вельмі любілі і паважалі ў аддзяленні і новага начальніка сустрэлі з некаторай насцярожанасцю. Купрэйчык разумеў, што толькі ад яго залежыць, ці будзе ён карыстацца аўтарытэтам у супрацоўнікаў. Калектыў быў добры. Дух Мачалава адчуваўся: людзей прывучаць да парадку і дысцыпліны не трэба было. Купрэйчык часта хадзіў у райкам партыі, адкрыта расказваў сакратару пра свае цяжкасці, перажыванні і сумненні. Сакратар райкама не шкадаваў часу для новага начальніка міліцыі, і гэта дапамагло яму хутчэй асвоіцца на новым месцы.
Калі ў горад нечакана прыехаў Славін, Купрэйчык прасіў начальніка ўпраўлення накіраваць яго да сябе ў аддзяленне. Але палкоўнік, даведаўшыся, што Купрэйчык і Славін стрыечныя браты, не пагадзіўся. Так і аказаліся яны ў розных аддзяленнях міліцыі, тэрыторыі абслугоўвання якіх межавалі. Аляксей і Уладзімір бачыліся даволі часта. Розніца ў гадах у іх была невялікая, ну, а адрозненне ў званні і службовае становішча вялікага значэння не мелі…
Сёння Купрэйчык вырашыў пайсці дамоў не пазней сямі вечара. Прычына была важкай: у Надзі — дзень нараджэння, і Аляксей абяцаў ёй абавязкова быць крыху раней. У госці да сябе яны запрасілі Мачалавых і Славіных.
Купрэйчык папярэдзіў свайго намесніка пра тое, што яго вечарам не будзе, апячатаў сейф і выйшаў з кабінета. У калідоры яму сустрэўся хлопец. Яго твар капітану падаўся знаёмым. Хлопец сказаў:
—    Добры дзень, я да вас!
«Дык гэта ж сын Мані Жовель», — успомніў Купрэйчык.
—    Гэты ты, Толя? Добры дзень!
Купрэйчык вярнуўся ў кабінет і прапанаваў хлопцу крэсла. У сэрцы болем адгукаліся нядаўнія падзеі. Маня Жовель не была датычная да дзейнасці банды Карунова, яна дапамагла супрацоўнікам міліцыі, ды і Толя ў цяжкую для Купрэйчыка хвіліну паказаў сябе малайцом, аднак бачыць цяпер яго Аляксею было цяжка. Перасіліўшы сябе, ён сказаў:
—    Слухаю цябе, Толя.
—    Мяне мама да вас паслала. Мяне двое хлопцаў угаворваюць сёння ўначы пайсці з імі на «справу». Яны хочуць сталовую абакрасці. Там на ноч шмат грошай застаецца.
—    Хто яны?
—    Суседскія. Лёнька Каламіец і Сашка Андрыеўскі. Яны хлопцы нядрэнныя, але ў Лёнькі бацька п’яніца, а яго сябар, дзядзька Вася, у сталовай гэтай працуе. Вось дзядзька Вася і падгаварыў Лёньку і Сашку. А ім страшна, таму яны мяне з сабой клічуць. Я расказаў маме. Яна мне і загадала адшукаць вас. Мама прасіла, каб Лёню і Сашу ў турму не садзілі. Яны дзеці добрыя, раней пра такія справы паміж імі нават гутаркі не было. У першы раз гэта яны задумалі.
—    Я веру табе, Толя.
Купрэйчык задумаўся. Ён разумеў, што Маня давярае яму, інакш яна не адважылася б на такі крок. Разумеў капітан і Толю, якога акружаючыя яго дарослыя людзі вучылі быць утойлівым, нікому не расказваць пра тое, што ведае. І вось зараз гэты хлопец прыйшоў у міліцыю паведаміць пра крадзеж. Капітан павінен быў праявіць і такт, і разуменне.
Купрэйчык спытаў:
—    А гэты дзядзька Вася збіраецца пайсці з вамі?
—    Не ведаю. Але мне здаецца, што не. Ён, напэўна, хоча, каб мы выкралі грошы і аддалі яму, а ён нам за гэта заплаціць.
—    Як яго прозвішча?
—    Не ведаю. Пра гэта трэба ў бацькі Лёнькі спытаць, яны ж сябруюць.
—    Хто яшчэ ведае дзядзьку Васю?
—    Прабачце, забыўся: яго добра ведае Драбуш, сябрук Прутава, у якога вы жылі на кватэры.
Купрэйчык успомніў, як ён сядзеў у кампаніі Карунова, Прутава і яго сяброў, а ў хату нечакана разам з Драбушом зайшоў Толя Жовель. Аляксей не стрымаўся і спытаў:
—    Толя, а што ты падумаў, калі мяне ўбачыў у Прутава?
—    А, гэта калі мы з Драбушом па санкі прыходзілі. Мне спачатку здалося, што вы і напраўду разам з імі, але потым успомніў, што вы маме лекі прыносілі, і яшчэ тое, што праз тры дні маму выклікалі ў райвыканкам і нам дапамогу аказалі, а маіх малодшых брата і сястру ў школу-інтэрнат уладкавалі. Мы з мамай тады здагадаліся, што ўсё гэта дзякуючы вам. Я разумеў, што  вы не такі, як яны. І калі вы знаходзіцеся ў іх кампаніі, то, відавочна, так трэба. Таму нічога не сказаў, вырашыў, што мне лепш памаўчаць і зрабіць выгляд, што вас не ведаю.
—    Глядзі ты які! Цяміш правільна.
Капітан падзякаваў хлопцу за паведамленне і сказаў, што прыме неабходныя меры. Толя выйшаў, а Аляксей зноў успомніў Мачалава. Гэта па яго хадайніцтве шматдзетнай маці Мані Жовель была аказана дапамога.
Купрэйчык зняў трубку з апарата і запрасіў да сябе намесніка. Праз некалькі хвілін у дзвярах з’явіўся высокі падцягнуты маёр:
—    Клікалі, Аляксей Васільевіч?
—    Прысаджвайцеся, Марат Міхайлавіч. — Купрэйчык вагаўся, ці даручаць намесніку такую справу. Характар у маёра быў круты. Ён меркаваў, што любы чалавек, які здзейсніў нават дробнае правапарушэнне, павінен сядзець на лаве падсудных. З выгляду ахайны, Бараннік, які гаварыў заўсёды правільныя словы, на самай справе быў напышлівы, ганарысты. Да людзей ён ставіўся бяздушна, лічыў правільнай толькі сваю думку. Гэтыя якасці і адыгралі, відавочна, сваю адмоўную ролю, калі ўстала пытанне пра замену Мачалаву. Не любілі маёра і супрацоўнікі. Але цяпер іншага выйсця не было. Купрэйчык мусіў даручыць даволі далікатную справу Баранніку, падрабязна расказаў таму, навошта хлопец прыходзіў у міліцыю.
Я хачу вас папрасіць, Марат Міхайлавіч, уважліва разабрацца з гэтай справай.
—    Усё ясна, Аляксей  Васільевіч,  гэту  аперацыю  я правяду  асабіста. — У думках маёр ужо меркаваў, як усё гэта будзе выглядаць. Здагадваўся пра гэта і Купрэйчык. Яго намеснік нават не падумаў пра тое, каб не дапусціць крадзяжу, а хацеў схапіць дзяцей на месцы злачынства і такім чынам прадэманстраваць усім, і ў першую чаргу начальству, што Баранніка дарма не прызначылі на больш высокі пост. Твар Купрэйчыка стала хмурным, ён суха спытаў:
—    Як вы думаеце дзейнічаць?
—    Вельмі проста. Вазьму трох-чатырох архараўцаў, засяду каля сталовай, і, калі злачынцы вылезуць з яе з грошыкамі, мы іх і арыштуем…
—    Але ж яны, Марат Міхайлавіч, не злачынцы, а дзеці. І ці варта нам з іх рабіць злачынцаў?
—    Міліцыя, паважаны Аляксей Васільевіч, злачынцаў не робіць і злачынствы не спараджае…
—    Калі мы, работнікі міліцыі, будзем так думаць і дзейнічаць, то будзем спараджаць ці, прынамсі, спрыяць з’яўленню злачынцаў. Таму слухайце мой загад: ваша задача ў тым, каб паслаць людзей да Каламійца і Андрыеўскага, узяць у дзяцей у прысутнасці іх бацькоў тлумачэнні. Я ўпэўнены, што яны скажуць праўду. Неабходна ўстанавіць дадзеныя гэтага дзядзькі Васі і адразу даставіць яго ў аддзяленне. Пасля гэтага мы з вамі, калі зможам даказаць яго віну ў падрыхтоўцы здзяйснення злачынства і ўцягванні дзяцей у злачынную дзейнасць, узбудзіць супраць яго крымінальную справу.
—    А што будзем рабіць з мальцамі?
—    Нічога. Пагутарым з імі, папярэдзім бацькоў, і хопіць.
—    Як гэта хопіць? — абурыўся Бараннік і недаверліва паглядзеў на Купрэйчыка. — Штосьці я вас не разумею, таварыш капітан! Ці ведаеце вы, што на фронце да тых, хто патураў ворагу, ужывалі самыя строгія меры ўздзеяння, аж да крайняй?..
Дзіўны спакой ахапіў раптам звычайна гарачага Купрэйчыка. Ён працягваў глядзець на свайго намесніка, а сам чамусьці міма сваёй волі падумаў:
«Трэба форму насіць, а то ўсё хаджу ў цывільным. Ён нават не ведае, што я ваяваў».
—    Перастаньце, маёр, вы ж не былі на фронце. Адкуль вам ведаць, як там людзі адзін да аднаго ставіліся. Я адмяняю свой загад. — Купрэйчык убачыў на твары маёра відавочнае задавальненне. Той, відавочна, па-свойму зразумеў яго словы. — І адхіляю вас ад выканання гэтай, як вы назвалі, аперацыі і даручу яе іншаму. Вы вольныя.
Бараннік устаў і, высока трымаючы галаву, выйшаў з кабінета. Купрэйчык некалькі хвілін глядзеў на дзверы, за якімі знік намеснік, і думаў: «Канешне, не па сваёй волі ён быў далёка ад фронту, у тыле. Але як мне з ім працаваць? Як давяраць?» Капітан падняўся, выклікаў начальніка аддзялення крымінальнага вышуку і даручыў яму разабрацца са справай дзяцей…
Купрэйчык ішоў дахаты з цяжкім пачуццём незадаволенасці. «Быццам хтосьці на мяне вядро памыяў выплюхнуў», — думаў ён, крочачы па яшчэ залітай сонцам, зялёнай вуліцы.
Але праз некалькі мінут, усміхаючыся, ён увойдзе ў дом і працягне жонцы, сваёй Надзюшы, кветкі…

40
Лейтэнант Славін

У занятых людзей час заўсёды бяжыць хутка. Славіну таксама не хапала рабочага дня. Нават уначы, прыходзячы дамоў, папракаў сябе ў тым, што не паспеў чагосьці зрабіць. Ён імкнуўся як мага хутчэй давесці справу па рабаванні Лазаркевіч да канца. Устанавіў і дапытаў дзясяткі людзей з тых, хто часта бываў у клубе будаўнікоў. Амаль усе яны памяталі Жору, які для аператыўніка ўжо стаў нейкай міфічнай постаццю, бо далей яго імя справа не ішла. Ніхто не мог сказаць, хто ён і адкуль. Славін і ўчастковы інспектар Рагозін, на ўчастку якога знаходзіўся клуб будаўнікоў, разам з Марушкай і Барадзько на працягу тыдня аб’язджалі вечарамі клубы і танцавальныя пляцоўкі, але Жора як скрозь зямлю праваліўся. Славін лічыў, што падазраваемы не мог з’ехаць з горада, у адваротным выпадку навошта яму пагражаць Марушцы.
Уладзімір быў у сябе ў кабінеце, калі туды зазірнуў дзяжурны, той пажылы старшына, якога ўсё клікалі Сцяпанычам, і сказаў:
—    Славін, цябе да тэлефона дзяўчына нейкая просіць.
—    А сімпатычная? — весела спытаў Падрэзаў.
—    Ажно душа млее, — усміхнуўся Падрэзаву старшына. — Яна спачатку цябе пытала, а я ёй сказаў, што цябе няма, і прапанаваў ёй Славіна. Яна павагалася трохі і пагадзілася.
У дзяжурным пакоі Уладзімір узяў тэлефонную трубку, якая ляжала на стале:
—    Славін слухае вас!
Ён адразу ж пачуў усхваляваны дзявочы голас:
—    Таварыш Славін, добры дзень! Вас турбуе Лябедзька, сяброўка Лазаркевіч, памятаеце такую?
—    Вядома, памятаю, Аня, добры дзень! Слухаю вас.
—    Ведаеце, я сустрэла адну дзяўчыну. Яна таксама добра ведае таго бандыта, і мне здаецца, што яе расказ вас зацікавіць.
—    Дзе яна?
—    Вось, побач са мной. Даць ёй трубку?
—    Не, пачакаеце, як яе прозвішча?
—    Сваткова.
—    Імя, імя па бацьку?
—    Лера… Валерыя Леанідаўна.
—    Дык вось што, Аня, вы малайчына, што патэлефанавалі! Я вас вельмі прашу, прыязджайце разам з ёй сюды, у аддзяленне.
—    Калі, цяпер?
—    Вядома, я вас чакаю.
Было чуваць, як Лябедзька кажа пра прапанову Сватковой.
—    Добра, едзем.
Паціраючы рукі, Уладзімір вярнуўся ў кабінет. Падрэзаў спытаў:
—    Ну, хто там так рваўся пагаварыць? Славін паведаміў пра званок.
—    Што ж, чакай, а я пайшоў дамоў. Сёння мне наш вусаты дазволіў пабыць вечар з сям’ёй.
—    Не вусаты, а Пётр Першы.
—    Чаму Пётр Першы?
—    А ты не звярнуў увагі, што ён вельмі падобны на цара?
—    Мабыць, твая праўда. Чэснае слова, праўда! Значыць, зараз ён не вусаты, а Пётр Першы. Ну добра, пакуль!
—    Будзь здаровы! Прывітанне Юлі.
—    Дзякуй. Дарэчы, яна мне нагадвала, каб я цябе зноў да нас у госці запрасіў. Абяцала, што галубцы будуць яшчэ смачнейшыя, чым тады…
Неўзабаве ў дзверы пастукалі, і на парозе з’явілася Лябедзька.
—    Можна?
—    Уваходзьце, уваходзьце, Аня.
У кабінет нясмела ўвайшла Лябедзька, а за ёю цёмнавалосая мілавідная дзяўчына. Славін запрасіў іх сесці, і Лябедзька, кіўнуўшы галавой на дзяўчыну, сказала:
—    Гэта Лера Сваткова. Мы з ёй знаёмыя даўно. Сёння сустрэліся, і… Ну, Лера, расказвай…
Сваткова, ледзь заікаючыся ад хвалявання, загаварыла:
—    Аня мне расказала пра Іру Лазаркевіч. Дык вось, са мной магло тое ж самае здарыцца. У красавіку на танцах у Доме афіцэраў я пазнаёмілася з гэтым Жорам.
—    А чаму вы думаеце, што гэта ён? — спытаў Славін.
—    Ён, сапраўды ён! Усе  звычкі яго, апрануты гэтак жа. Толькі  ён тады   ў скураным паліто хадзіў. На гэтым паліто добра бачныя перашытыя гузікі, напэўна, яго раней насіў больш худы чалавек. Ён мяне некалькі разоў праводзіў дамоў. Неяк мы загаварылі пра адзежу. Уласна, ён сам завёў гутарку на гэту тэму. На маё пытанне, дзе ён працуе, ён засмяяўся і кажа, што там, дзе маюцца прыгожыя рэчы. У гэты вечар ён мне сказаў, што калі мне патрэбна модная адзежа і абутак, то ён можа дапамагчы. Я параілася з мамай і вырашыла купіць сабе лакавыя туфлі. Калі я яму сказала пра гэта, ён засмяяўся і кажа: «Навошта ж з гарматы па вераб’ях страляць? Спытай у сябровак, каму што трэба, бяры грошы, пад’едзем на адну з маіх баз і там усё возьмем. Я ж ведаю вас, дзяўчат: варта адной з’явіцца ў новых туфлях, як усе пачнуць прыставаць да цябе, каб дастала такія ж». Не спадабалася мне тады гэта гутарка,  і я перадумала купляць. Ён, напэўна, адчуў гэта, мы яшчэ разы два сустрэліся і больш не бачыліся.
—    Вы яго яшчэ дзе-небудзь сустракалі?
—    Бачыла. Ён разам з нейкім хлопцам аднойчы ехаў у трамваі. Я ўвайшла ў вагон, а яны ў гэты момант праходзілі міма, пра штосьці размаўлялі і весела смяяліся. Выйшлі яны з трамвая на Даўгабродскай. Перайшлі вуліцу і пайшлі ў бок Камароўкі. Калі трамвай паехаў, то я ўбачыла іх зноў. Яны ўваходзілі ў пад’езд вялікага дома.
—    Вы запомнілі, у які пад’езд яны ўвайшлі?
—    Так, запомніла. Я магу, калі хочаце, паказаць.
—    Больш нідзе яго не сустракалі?
—    Не.
—    А як выглядаў яго знаёмы?
—    Я яго бачыла мімаходзь, але калі б сустрэла, напэўна б пазнала. А вось Жору я запомніла добра. Калі хочаце, магу намаляваць.
—    Давайце, — адказаў Славін, — паспрабуйце! Вось вам папера, аловак, уладкоўвайцеся ямчэй за сталом і пачынайце, а мы пакуль з Аняй пагутарым. Славін сеў за стол Падрэзава, а Лябедзька ўладкавалася насупраць.   Ула-
дзімір спытаў:
—    Аня, як вы думаеце, адкуль у Ірыны аказалася пяць тысяч рублёў?
—    Напэўна, бацькі далі.
—    Не, яны бачылі, што ў яе з’явілася больш за пяць тысяч рублёў, але што гэта за грошы — не ведаюць. Я вас хачу папрасіць, Аня, каб вы спыталі, ці не даваў хто-небудзь з дзяўчат Ірыне грошай, каб яна купіла якія-небудзь рэчы.
—    Вы лічыце, што гэты бандыт прапанаваў ёй купіць штосьці?
—    Так, лічу.
—    Добра, я пагавару з дзяўчатамі.
—    І яшчэ. Паспрабуйце знайсці як мага больш людзей, хто ведае ў твар Жору, а таксама тых, каму Ірына магла расказаць пра яго.
Рыпнулі дзверы, і Славін убачыў сястру.
—    Валодзя, можна цябе на хвілінку?
Славін папрасіў у дзяўчыны прабачэння і выйшаў у калідор, а Жэня падала яму лісток паперы. Ён разгарнуў яго і ўбачыў, што гэта тэлеграма. Прачытаў і радасна зірнуў на сястру:
—    Значыць, прыязджае?
—    Так, у сем трыццаць раніцы. Можна я пайду разам з табой яе сустракаць?
—    Паглядзім. Ну, а зараз бяжы дамоў, сястрычка, рыхтуйцеся да сустрэчы, а я пайшоў працаваць…
У кабінеце Сваткова якраз скончыла маляваць.
—    Усё, гатова. Паглядзіце!
Лейтэнант ужо даўно запомніў прыкметы Жоры і ўяўляў яго твар, але калі ён узяў малюнак, быў моцна здзіўлены: хлопец выглядаў менавіта так, як ён   і думаў.
—    Вы малайчына, Лера. У мяне да вас просьба. — Славін падышоў да свайго стала, высунуў скрыню, адшукаў там два першыя фотаздымкі маладых людзей, якія трапілі пад рукі, і паказаў іх Сватковой:
—    Не маглі б вы намаляваць вось гэтых?
—    Цяпер?
—    Ага.
—    Калі вам трэба, то калі ласка. Давайце яшчэ паперу.
І дзяўчына ўзялася за работу. Гледзячы на фатаграфіі, яна хутка намалявала мужчын. Падабенства было дзіўным. Славін з захапленнем глядзеў на малюнкі і расхвальваў дзяўчыну. А тая, радасная і крыху збянтэжаная, стаяла каля стала і не ведала, куды дзець свае рукі.
—    Слухайце, Лера, калі раптам мне прыйдзецца шукаць чалавека, якога са слоў трэба будзе намаляваць, я буду звяртацца да вас. Як вы на гэта гледзіце?
—    Без энтузіязму, — усміхнулася дзяўчына, — але калі спатрэбіцца, заўсёды дапамагу.
—    Дамовіліся. На развітанне ў мяне да вас толькі адна просьба: калі ўбачыце Жору ці даведаецеся штосьці пра яго, патэлефануеце мне.
Дзяўчаты пайшлі, а Славін накіраваўся ў дзяжурную часць.
—    Слухай, Сцяпаныч, выручы мяне. Пашлі свой грузавік за дзвюма дзяўчатамі.
—    Ведаеш, хлопец, сёння ты цэлы дзень толькі і важдаешся з маладымі дзяўчатамі.
—    Я ж па справе. Мне трэба з імі тэрмінова апазнанне правесці.
—    Давай адрасы, бачу, што ўсё адно ад цябе не адчэпішся.
Славін хутка напісаў адрасы Барадзько і Марушкі, а сам вярнуўся ў кабінет, дастаў бланкі пратаколаў апазнання асобы па фатаграфіі і, каб менш губляць часу, калі з’явяцца дзяўчаты, пачаў запаўняць іх.
Праз паўгадзіны дзяўчаты былі дастаўлены ў аддзяленне. Першай Жору апазнала Марушка. Уладзімір паклаў перад ёй тры малюнкі. Яна зірнула на іх і адразу ткнула пальцам у той, дзе быў намаляваны Жора.
—    Вось ён! Што, можа, ужо злавілі?
—    Пакуль не, але зловім.
Ён хутка скончыў усе фармальнасці і запрасіў Барадзько. Дзяўчына таксама, не марудзячы, упэўнена паказала на той жа малюнак.
Аформіўшы пратакол, Славін звярнуўся да абедзвюх:
—    Дзяўчаты, паглядзіце ўважліва на гэты малюнак. Можа, тут якойнебудзь дэталі нестае?
Дзяўчаты доўга глядзелі, але нічога дапоўніць не змаглі. Славін падзякаваў ім і адпусціў, а сам зноў пайшоў да старшыны.
—    Сцяпаныч, як толькі з’явіцца шафёр, ты яго накіруй ва ўпраўленне. — Ён працягнуў старшыне малюнак, на якім быў намаляваны Жора. — Там ёсць дзяжурны эксперт, хай ён хутка сфатаграфуе гэты малюнак, і фатаграфіі трэба сёння ж развезці па ўсіх аддзяленнях. У тлумачэнні трэба пісаць, што гэты злачынец напаў у лесе на грамадзянку Лазаркевіч.
—    Слухай, Славін, — абурыўся старшына, — ты што, думаеш, мне больш рабіць няма чаго і я буду цэлы дзень толькі твае пытанні вырашаць: то дзяўчат прывязі і адвязі іх назад, то зараз ва ўпраўленне машыну гані…
—    Пачакай, Сцяпаныч, — перабіў яго лейтэнант,  —  прывезці  дзяў чат — гэта была мая просьба, а вось што да малюнка, дык гэта — загад. І не моршчыся, сам ведаеш, што з такімі рэчамі марудзіць нельга. Ён сёння можа патрапіць у міліцыю за што-небудзь, і яго спакойна адпусцяць. Шукай тады ветру ў полі. Ясна? — Славін у душы чартыхнуўся: «Зноў гэта гарчакоўскае слова». Старшына ўжо не спрачаўся. Узяў малюнак, уважліва паглядзеў на яго, імкнучыся запомніць, і адказаў:
—    Ясна, зробім…

Пераклад з рускай Язэпа РУНЕВІЧА.

Заканчэнне ў наступным нумары.
 

Выбар рэдакцыі

Грамадства

Час клопату садаводаў: на якія сарты пладовых і ягадных культур варта звярнуць увагу?

Час клопату садаводаў: на якія сарты пладовых і ягадных культур варта звярнуць увагу?

Выбар саджанца для садавода — той момант, значнасць якога складана пераацаніць.

Культура

Чым сёлета будзе здзіўляць наведвальнікаў «Славянскі базар у Віцебску»?

Чым сёлета будзе здзіўляць наведвальнікаў «Славянскі базар у Віцебску»?

Канцэрт для дзяцей і моладзі, пластычны спектакль Ягора Дружыніна і «Рок-панарама».