Уладзімір Сцяпан. Жнівень

З роварам у руках

Сяргей — мужчына рукасты. Сказаў, што зробіць сабе зброю. Не прайшло і тры месяцы, як ён асцярожна паказваў сябрам важкі чорны пісталет, рыхтык «ТТ», самаручна вытачаны і сабраны. І патронамі бліскучымі, з тупымі дзюбкамі, хваліўся.

На пачатку дзевяностых ён з парай таварышаў вазіў на продаж у Расію розныя рэчы: тканіны, цэлафан, мэблю, адзежу, харчы... З гэтага і жыў у сваім райцэнтры. Трэба сказаць — няблага. Але з жонкай нешта не задалося. Казалі — пагульвае, калі ён на Смаленск, Маскву, Невель выпраўляецца. Свет не без добрых людзей. Дазнаўся пра здрады і муж. Усе, хто ведаў Сяргея, у адзін голас пачалі казаць, што ён жонку абавязкова заб’е. Пра чорны пісталет думалі, але ўслых не казалі. Сяргей жонку адно пабіў, ды з кватэры прагнаў.

Міліцыя прыходзіла, пісталет прасілі аддаць, ды не было таго пісталета. Так Сяргей сказаў, і аддаў толькі тры патроны з тупымі дзюбкамі… Жонка праз два месяцы вярнулася, зажылі добра, ды нядоўга. Захварэў Сяргей сур’ёзна. Дактары яго хваробе рады не далі. Жменямі саракагадовы мужчына глытаў таблеткі. Раздражнёным зрабіўся, злосным і апухлым, як раздзьмутым. Пачаў казаць, што і жыць яму надакучыла, і з хваробай змагацца, і па шпіталях ездзіць. Жонка ад яго сама сышла, сына забрала. Зноў тут знаёмыя пра чорны пісталет успомнілі, бо не паверылі, што гаспадар зброю ў глыбокае возера, пры шашы на Лепель, выкінуў… Так і доўжылася жыццё хворага і рукастага мужчыны.

А на мінулым тыдні ехаў Сяргей з аптэкі на чорна-чырвоным ровары, бо цяжка хадзіць было. Ехаў і ўпаў побач з крамай. Разбіў галаву, прытомнасць страціў. Завезлі яго ў бальніцу, патыліцу зашылі і дамоў выправілі. Ён ціха сунуўся па вуліцы, за ровар трымаючыся. Галава забінтаваная. Глядзеў на свет і пасміхаўся, са знаёмымі вітаўся. Побач з могілкамі паваліўся — і памёр.

У нядзелю, на тых могілках, і пахавалі Сяргея. Жонка былая плакала, а дванаццацігадовы сын зусім не плакаў, толькі па баках азіраўся, быццам баяўся нечага нябачнага.

 

Змяя

Сяргей Рыбакоў расказаў пра чорную змяю, якую забіў. Змяя тая двойчы хацела яго «ўдарыць», менавіта так ён і сказаў.

— Прыпаўзла да маёй хаты, а што ёй тут трэба? Я прыбіраў ламачча пад белым налівам, а яна ў траве хавалася, можа, грэлася. Каб я паўкрока зрабіў, а быў босы, ударыла б! І капут мне. А ў верасні юбілей — пяцьдзясят... Я ёй рыдлёўкай галаву адсек і на дарогу кінуў, пад слуп. Можаш паглядзець. — спакойна пераказваў падзею Сяргей.

— А першы раз як было? — дапытваюся ў вяскоўца.

— Першы раз... Тады яна побач з парогам ляжала і я яе пашкадаваў, дубцом сцебануў, каб у свой лес паўзла. Яна ўцякла, а праз два дні зноў каля хаты. — Сяргей закурыў.

— Можа, гэта вужака? — я засмяяўся.

— Змяя, кажу табе. Уся чорная, і галава чорная!

— Гадзюка?

— Змяя! — Сяргей падняў трэсачку і пачаў маляваць на жоўтым пяску чорную змяю.

Атрымаўся сагнуты цвік. Зусім не страшны.

Попым ён намаляваў другі сагнуты цвік, упрыгожыў яго ромбікамі і клеткамі, і патлумачыў, што на першым малюнку змяя, а на другім гадзюка.

Ва Ушачах кірмаш

З машын гандлююць і з прылаўкаў: гумовымі ботамі, камуфляжам, будаўнічымі матэрыяламі, роварамі і запчасткамі да іх, помнікамі і крыжамі, сукенкамі і спадніцамі, абуткам і шапкамі... Але чарга толькі да адной машыны, да той, дзе прадаюць слоікі і накрыўкі. І топчуцца там пераважна жанчыны, гамоняць, абмацваюць рыльцы слоікаў, выбіраюць стракатыя бляшаныя накрыўкі. Хто з малюнкам пчолак, хто з грыбамі, яблыкамі, вішнямі і ягадамі рознымі...

 Пачатак жніўня. Гандляру слоікамі гандляры іншай трасцай моцна зайздросцяць.

Жаніх

Сяргей Канёнак — той самы, які тры гады таму адсек свайму цуцыку галаву. Пасварыўся са сваёй Галюсяй, у якой тады жыў, раззлаваўся, ажно калаціла. Галюся жанчына мажная і дужая, курыць, а Сяргей дробны і ніколі не курыў, дык ён на сабачку злосць спагнаў.

Выцягнуў за ашыйнік з будкі і зрабіў сваю вар’яцкую справу.

Казаў потым, з сорамам у голасе, што трохі адпусціла. Але ўсё адно жыццё з даяркай не задалося. Гэтай вясной прагнала яна свайго сужыцеля. Сабраў ён транты і вярнуўся да маці. Яна ж Сяргея любіць да немачы, усё чыста даруе, хоць і сварыцца.

Цяпер Сяргей шукае сабе спадарожніцу праз інтэрнэт. Зарэгістраваўся ці не на пяці сайтах, фота павесіў. Пару разоў ездзіў на спатканні, каб паглядзець на свае вочы, упэўніцца, што жанчына не падманвае. Але тыя, што яму падабаюцца, на жаль, не месцовыя. Жывуць ці то ў Томску, ці ў Краснадары, ці ў Карагандзе. Дзе гэтыя гарады, Сяргей уяўляе слаба, а таму прасіў суседа Валодзьку, каб завёз яго ў Томск, бо адтуль яму напісала жанчына падпалкоўнік паліцыі. Валодька доўга тлумачыў, як далёка ад Вушач той Томск, а потым параіў ляцець самалётам…

Учора Сяргей папрасіў мяне дапамагчы зарэгістраваць яго на чарговым сайце. Я поркаўся з мабільнікам, смяяўся-весяліўся, але рады не даў, не змог дапамагчы саракашасцігадоваму кавалеру.

А таго цуцыка звалі Жулікам, здаецца.

Назіранне

Фотаздымак звычайнай вясковай хаты ахвотна лайкаюць. Нават больш ахвотна, чым выяву якога шклобетоннага збудавання на сто паверхаў. А хіба можна параўнаць шэрую хату з палісаднікам з хмарачосам, ці гатычным саборам? І яблыкі, коцікаў-сабачак, кветкі, сцежкі ў поле, рэчкі-азёры, птушак і рыбу… Прыклады блізкага, роднага, пазнавальнага можна множыць і множыць. Лайкаюць і, часам, нават не задумваюцца, чаму, што прымушае націскаць клавішу?

Мне здаецца, адказ просты, як тая вада ў рэчцы.

Я не ведаю ніводнага чалавека, які зможа давесці, што ён гараджанін у сёмым-восьмым пакаленні. Не сустракаў я такіх беларусаў ні разу. Усе мы з вёсак. Калі не бацькі, то дзяды-прадзеды — вяскоўцы. Вось і спрацоўвае генетычная памяць. На словах мы можам адмаўляць вясковае, адхрышчвацца ад яго. Але бачыш здымак, малюнак з вясковым краявідам, каня на лузе, авечак, калодзеж, рыбіну — ставіш лайк.

Вось так, гарадскія мае. Генная памяць яна такая, яе не падманеш.

Агульны сшытак

Цётка Антуніна, якая жыла адразу за мостам, падоўгу стаяла на ім, глядзела ў імклівую ваду, — памерла ў сакавіку. Хутка і лёгка, як і марыла ўсе апошнія гадоў дзесяць. Выйшла ў двор — упала. Пакуль прыехала «хуткая», яе і не стала. Гэта Антуніна, у размове са старой Данілаўнай, якая расказвала пра цяжкае і галоднае жыццё да вайны і пасля, сказала: «Ай, што ты кажаш, мы дык ніколі не галадалі. Ні тады, ні потым. Тата робіў, мама, браты, я… Ня помню я, каб галадалі».

Свайго зяця, не падабаўся ён моцна Антуніне, звала Гарылам і сварылася на яго ўвесь час. Яна любіла паклікаць да сябе каго з мужчын, накарміць, параспытваць пра жыццё, пра вясковыя навіны.

Пасля яе смерці дачцэ з нелюбімым зяцем засталіся два дамы з пунямі, лазня ды іншыя шэрыя пабудовы. А яшчэ застаўся агульны сшытак, у якім цётка Антуніна напісала пра ўсіх, хто да яе прыходзіў, каго ведала. Запісы здзеклівыя. Вось пра суседа Сяргея, па мянушцы Дзікі, з якім любіла пагаманіць, якога падкормлівала: «Дурніца будзе тая, якая за Сяргея пойдзе, бо ён лайдак, злодзей, падманшчык і дурань. Рабіць нічога не ўмее, дый не хоча».

Збіраюся папрасіць той сшытак у дачкі Антуніны. Але думаю, што Ліда яго мне не дасць.

Гімн і Лілька

У Лількі Клопавай быў муж, але загінуў. Застаўся сын. Сёння яму гадоў дваццаць з нечым. Лілька вясёлая і сама пра сябе, на ганку вясковай крамы, калі мы з ёй чакалі машыну з хлебам, расказала гісторыю.

«Гады тры таму, па восені, пайшла я ў хлеў, падаіла кароў, дала ім есці. Зайшла потым да суседзяў, трохі там выпілі. Вярнулася дамоў і легла спаць, бо работа ўся пароблена. Заснула… Чую грае гімн. Падхопліваюся, вядро хапаю і ў хлеў, каб кароў падаіць. Цемнавата яшчэ. Прыйшла, каровы на мяне глядзяць здзіўлена. Вачамі лыпаюць. Узялася даіць, а малака нешта зусім мала. Можа, думаю, галодныя мае каровы, можа я ім травы забылася даць?..

А калі ў хату вярнулася, то радыё маўчыць… Гляжу на гадзіннік, і нічога не разумею. Гімн быў, а на гадзінніку палова на першую, а за акном яшчэ цямней зрабілася».

Расказала і смяецца.

Песня цыркуляркі

Слова «вяскоўцы» рыфмуецца са словам «вайскоўцы». І не толькі гукамі, яно рыфмуецца сэнсава. Бо сучасныя жыхары вёсак у пераважнай большасці паводзяць сябе з навакольным светам, як вайскоўцы-захопнікі. Усе што вакол — лес, рэкі, азёры, зямлю — лічаць, пакуль жывыя, сваімі, захопленымі.

Можна браць, цягнуць, прысабечваць, красці. Можна секчы лес, лавіць рыбу забароненымі спосабамі, паляваць і гэтак далей. Што будзе потым, іх не хвалюе. Бяруць, крадуць, цягнуць, вывозяць, выпальваюць, высякаюць, забіваюць… Цыркуляркі вішчаць ад святла да цемры. Пілуюць крадзены лес. Ператвараюць яго ў дошкі, бярвёны, брусы, потым у грошы… Вяскоўцы ненавідзяць інспектараў аховы прыроды, ляснікоў, міліцыянераў так, як вайскоўцы паліцыю. Калі б не штрафы, не суды і пакаранні, то сучасныя вяскоўцы даўно б высеклі і панішчылі ўсё вакол.

Яны любяць казаць, што ўсю рыбу у іхніх рэках і азёрах палавілі гарадскія, што раней, бацькі і дзяды ім расказвалі — рыбы, звяроў і лесу было мора, а цяпер зусім мала. І грыбы з ягадамі пабралі — гарадскія.. Гэта яны — злодзеі і бракан’еры. Яны ва ўсім вінаватыя!

Калі што, то і раней, пры панах і царах, было тое ж самае. Кралі казённы лес, кралі лес у паноў… Потым пачалі красці ў дзяржавы і ў калгасаў…

Пры гэтым вяскоўцы радасна вітаюцца, пра палітыку распытваюць, пра Крым і Данбас гавораць.

Карацей — вайскоўцы.

Дваццаць два

Сядзім з Віцькам сонечнай і ветранай раніцай на лавачцы пад плотам. Ён толькі што карову завёў на луг да рэчкі.

«Не помню, у якім годзе тое было, але бацька жывы яшчэ быў. Паставіў я на возеры сетку і два нераты. Потым сетку праверыў, рыбу выбраў. Бацьку трэба было везці ў бальніцу, таму нераты не праверыў. Падумаў, вярнуся і праверу. Атрымалася, што потым у Полацк палімчаў, у мяне тады «Масквічок» быў. Там трохі загуляў. На возера ці не на пяты дзень толькі трапіў. У адным нераце лінёў штук пяць было, а да другога прыплыў, чую, смярдзіць усё там. Пачаў падымаць, а не цягнецца. Ну, думаю, бабёр залез, заблытаўся і здох. Але не бабёр там, а дваццаць два шчупакі… Дваццаць два! Меншага за кіло не было… Усе стухлі і разлажыліся… Во рыбы было! На возера ідзі, на рэчцы няма чаго рабіць. І куды яны плылі, шчупакі тыя?» —з захапленнем расказваў Віцька і зажмурыў правае вока. Мусіць, дым трапіў.

Я не пайшоў ні на раку, ні на возера.

Каштоўныя парады

Сучасныя вяскоўцы, тыя, каму ад трыццаці да сямідзесяці, вельмі любяць даваць парады. Нават, калі ты не задаеш ніякіх пытанняў. Падыдзе, сядзе на бервяно, закурыць і пачынае вучыць: як штакетнік трэба правільна прыбіваць, як слупы ўкопваць, як праслы мацаваць… Як ганак перарабіць: з якіх дошак, якім цэментам сцяжку, а які пад цэглу лепш накідваць. Зазірне ў калодзеж, абыдзе, цыгарэтай папыхкае і пачынае вучыць, пад якім вуглом трэба дошкі на стрэшку біць, якімі цвікамі, як дзверцы мацаваць… Разважае, хапае аловак і пачынае па дошчачцы крэмзаць. Аловак абавязкова зломіць. Пра веснічкі правільныя, пра дзверы і замкі з дасціпнымі прыкладамі раскажа.

Слухаю парады моўчкі, у душы пасміхаюся. Бо прыйдзеш да такога аматара павучыць у двор, а там калодзеж разламаны, ганак развальваецца, замкі ў дзвярах без малатка, ці сякеры не адкрыць, штакетнік крывы, веснічкі на адной пятлі рыпяць… Пра прыбіральню і згадваць не буду.

Раніцай падышоў да мяне Сяргей Рыбакоў і пачаў пра лазер расказваць, пра чырвоныя рыскі, якія заўсёды роўныя. «Вось лазер штука добрая, і рэйка з рулеткай не трэба. Чык-чык — і ўсё роўна!» — сказаў, падняў з дошак рулетку і пачаў шоркаць стужку. Выцягне, потым клавішу ціскане і стужка ў рулетку ўцягнецца.

Ціханёнак

«Раней і ў мяне дзве каровы было. Я такі быў, што лёгка сена на ўсю зіму накошваў… А цяпер і казу не ўтрымаю — рукі аслаблі», — кажа дзед Ціханёнак. Ён ляжыць на спіне і разглядае свае вялізныя рукі-лапы з пагнутымі пальцамі.

* * *

Калі мяне раніцай паклалі ў палату №6, дзед па прозвішчы Ціханёнак, ляжаў там з вечара, пасля аперацыі. Ён стагнаў, прасіў піць, але яму не давалі, бо хірург забараніў. Потым ён спахапіўся, што ляжыць голы, і пачаў прасіць, каб вярнулі хоць трусы… Яму тлумачылі, што бялізна яго ў крыві і давядзецца пачакаць, пакуль трусы прывязуць сваякі. Ціханёнак крыўдзіўся, пачынаў абмацваць жывот, залеплены падушачкамі бінтоў і пластырам. Жывот балеў і таму хвораму рабілі ўколы. Тут Ціханёнак жартаваў і казаў, што яму добра, бо трусы не замінаюць. Мне падумалася, што гэта чыста беларуская якасць — кепскае выдаваць за добрае…

Наступным днём да Ціханёнка ў палату прыехалі два зяці, дачка і чацвёра ўнукаў і праўнукаў. Старэйшаму гадоў дзевяць, а малодшаму пяць. Дзед кожнаму, хто з ім вітаўся, казаў, што ён ляжыць без трусоў. Малыя смяяліся, але спалохана. Дачка паведаміла, што ўсё прывезла. Сустрэча была нядоўгай, бо хворы яшчэ слабы. Зяць загадаў унукам развітвацца з дзедам. Малыя падыходзілі і цалавалі дзеда ў няголеную шчаку, а потым доўгай чарадой наведвальнікі пакідалі вялікую сонечную палату.

Ціханёнак, хоць і было забаронена, глынуў з пакета яблычнага соку і павесялеў. Перабраў пакункі, паразгортваў, але трусоў не знайшоў. Кашуля з кароткімі рукавамі, дзве саколкі, спартыўныя штаны, шкарпэткі, гумовыя тэпці, пачак цыгарэт, карабок запалак, мыла… Ён трохі расстроіўся, але супакоіўся, бо згадаў, што заўтра прыедзе жонка і разам з ёй трусы.

Дзед памыліўся. Праз чвэрць гадзіны прыбег большы ўнук з рабымі дзедавымі трусамі ў руцэ.

* * *

Я раскладаю камп’ютар, разбіраю драты, разблытваю навушнікі, падключаю да разеткі.

Ціханёнак глядзіць, а потым заўважае: «Гляджу, ты надоўга сюды, малец, абклаўся тэхнікай, як на рэнтгене. А што? Кормяць, лечаць, светла, цёпла… Як на курорце. У яблыкі можна схадзіць. А каб яшчэ і не балела. Заўтра буду прасіцца каб дамоў пусцілі. Швы я і сам зняць змагу».

* * *

Ціханёнак ляжыць на спіне і шкрабе на падбароддзі сівую шчэць. Ён паабяцаў, што пакуль не выпішуць — галіцца не будзе. Я спрабую падняцца са свайго ложка і войкаю. Дзед глядзіць на мяне і кажа: «Шмат ты іхняй кашы з’ясі, пакуль дамоў пусцяць. Я ў маладосці паламаў рэбры дык паўгода крахтаў і войкаў, а ты хочаш, каб адразу. Няма добрых хвароб, каб нічога не рабііць, ды не балела… А на рэчцы ты, малец, рыбы зараз і не паловіш, па рацэ тхло плывець!»

«Што плывець?» — перапытваю.

«Тхло… Гніллё рознае. Вада смярдзіць і рыбе не да яды. Яна выскоквае адно толькі паветра хапануць. Ляжы і не перажывай… Каб цябе можна было абвязаць васьмёркай, дык яно б трохі меней балела, — кажа сусед і паварочваецца тварам да акна. — Капут лету. Вечар нейкі тусклы, восеньскі… Як яны там бульбу пакапаюць? Ай, неяк выкапаюць, куды дзенуцца».

* * *

Дзед Ціханёнак схадзіў да тэлевізара. Паглядзеў трохі і вярнуўся ў палату. Лёг на свой ложак і сказаў ціха: «Кепска яны жывуць... Страляюць, крадуць, ваююць... Лепей бы працавалі, але ж не хочуць. Працаваць яно трудна і не інцярэсна...» — сказаў і задрамаў.

А з калідора чулася тэлевізійная страляніна. Пасля навін пачаўся серыял пра мянтоў, і на канапе не было месца вольнага.

* * *

На абходзе хірург загадаў дзеду Ціханёнку легчы, памацаў жывот, сказаў, каб зрабілі перавязку. Ціханёнак пачаў прасіцца дамоў.

«Я цябе выпішу, а ты зноў нажы параскідваеш па хаце і будзеш на іх падаць. Так?» — засмяяўся хірург і падмігнуў сваёй асістэнцы. Ён лічыў, што пажартаваў вельмі ўдала.

«Не буду я падаць… Пусціце дамоў!»

«Праз дзесяць дзён… Не, праз шэсць, ты чатыры праляжаў».

«Пяць!» — пакрыўджана запярэчыў дзед.

Потым асістэнтка хірурга мне сказала, што ні дактары, ні міліцыянеры, не вераць, што дзед упаў на нож, калі вастрыў яго.

І я не паверыў. Калі спытаў у дзеда, як усё было, то ён адвярнуўся да сцяны, зрабіў выгляд, што спіць, але дыхаў цяжка, і патыліца з шыяй выглядалі злосна.

* * *

Праз гадзіну пасля вячэры дзед Ціханёнак сеў на ложку, звесіў ногі, паглядзеў на мяне. Наш супалатнік з хворымі ныркамі выйшаў у двор. «Нешта я, малец, не наеўся сёння… Слабасць нейкая, а трэба хутчэй папраўляцца», — сказаў і дастаў са шкапка сала, загорнутае ў марлю. Акуратна пакроіў маленькім складанчыкам. Лязо выцер ражком марлі. Сала было белае, у чатыры пальцы, бяз мяса, скурка шэра-рудая. Расклаў лустачкі на бальнічны чорны хлеб.

«Пакаштуй, горш тваім рэбрам не будзе», — сказаў і падаў мне хлеб, на якім ляжала чатыры скрылі белага сала.

Я падзякаваў, а Ціханёнак хмыкнуў: «Можа ты такое не ясі, а я дык люблю бяз мяса, сапраўднае».

Сала было неверагодна смачнае. Яно само раставала ў роце. Такое я еў вельмі даўно, калі яшчэ ў школу не хадзіў.

Мог бы і яшчэ з’есці таго незвычайнага сала, але хлеба больш у нас не было.

* * *

Дзед Ціханёнак слухаў нашу вячэрнюю размову з хворым на ныркі, зацята маўчаў: ні пытанняў, ні ўдакладненняў. Амерыка, Беларусь, Расія, Літва, Польшча, Украіна… Стары ляжаў, рукі за галавой і маўчаў. Я толькі профіль ягоны бачыў, шчэць сівая паблісквае, ды вочы. Мы перасталі гаварыць, а тут ён і кажа: «Жонку прагнаць можна, памяняць можна… А сусед табе назаўсёды. Дасі слабіну раз, ён табе на шыю сядзе і паганяць будзе… У майго бацькі быў такі сусед — зусім кепскі. І біліся, і сварыліся, і судзіліся. А дзецца няма куды. Вось наша зямля побач з яго. Саўсім кепска было — за сякеры хапаліся не аднойчы. Потым ноччу маланка ў нашу хату ўлупіла — усё і згарэла. Дзе там патушыш? Мне тады гадоў сем было, ладны ўжо малец… Дык той сусед, якога бацька засекчы быў гатовы, пусціў нас у сваю пуню, печ дапамог скласці. Дзве зімы і пражылі, пакуль пабудаваліся… А без суседзяў і не бывае. У лесе дык табе ваўкі суседзі. Гэтай зімой, пад весну, ваўка бачыў. Сыты быў. Бег па бярэзнічку, на дзялянцы…»

Ціханёнак заснуў і пачаў пасвістваць і ўздыхаць.

Сустрэча

— Лілька, прывітанне! А што гэта ты ўся ў сіняках? І на руках, і на нагах, і на шыі, і тут?

— Тут — гэта чарніка… А на руках і на нагах, дык я ж са скацінай працую… Яны на дойку, як тыя чэрці, як ламануцца. Не заўсёды можна ўвярнуцца. А ў мяне ўнучка нарадзілася — Дарута…

Антонаўка

Ціхая жнівеньская ноч. Яснае неба з мільёнамі бліскучых кропель-зорак. Яны мігцяць, але застаюцца на месцах, як плешкі новых цвічкоў. Стаю на ганку і гляджу ў неба.

Раптам чую шорах лісця і грукат яблыкаў пад старой вялізнай антонаўкай. Нават ноччу відаць — яблыкаў на ёй, як тых зорак. Адразу падумаў, што гэта нехта з вясковых п’янтосаў вырашыў нахабна абкалаціць яблыню, каб заўтра здаць колькі мяхоў і купіць віна. Абкалочвалі нахабна, падалося, што лупяць кіямі па галлі, а таму яблыкі сыплюцца густа і шумна. Я пайшоў праз цемру, па мокрай траве да дрэва. Калі падыходзіў, то падумаў, што, можа, гэта суседскі конь заблукаў у наш сад і захрас пад разгалістай яблыняй, заблытаўся вяроўкай. Торгаецца, а выкараскацца не можа… Калі ж падышоў бліжэй, дык убачыў, што вяршаліна яблыні калоціцца і патрэсквае, хрубасціць. Да мяне пачало даходзіць, што адбываецца ў начной цішыні. Праз колькі імгненняў пачуўся хрубаст, і вялізная галіна, амаль трэцяя частка дрэва, адламалася і ўпала. Пасыпаліся яблыкі. Вялікія, як мой кулак. Стала ціха-ціха… Мне хацелася заплакаць, так было шкада старую яблыню. Я не заплакаў, адно расстроіўся…

Старое дрэва, каб не разваліцца, не разарвацца надвае і загінуць, ратавала само сябе, аддало вялізную галіну, абцяжараную яблыкамі… Падумалася пра яшчарку, якая адкідвае хвост, каб уратаваць жыццё.

Ціханёнак

«Ну якая зямля, якія гектары, калі мне штомесяц пенсію даюць. А тым, каму не даюць, дык яна тым больш не трэба... Няма тых людзей, хто за зямлю калаціўся. Закапалі даўно. І ўсё! Спі, малец», — амаль загадаў дзед Ціханёнак.

У куце стагнаў і крахтаў маладзён з разбітай галавой. У вокны свяціў месяц. Дзед Ціханенак выглядаў, як нябожчык. Ён утаропіўся ў столь.

* * *

У палаце № 6 з’явіўся новы жыхар. І адразу мой бок, ныркі суседа, жывот дзеда Ціханёнка пачалі балець менш. Мужчына сталага веку быў у цяжкім стане. Ён перарывіста дыхаў, хліпаў, гучна стагнаў і прасіў дактароў, каб зрабілі хоць што, каб суняўся боль і перастала гарэць у самым нізе раздзьмутага, як вялікая падушка, жывата. Дактары стараліся. Яны нават пра нас забыліся. Рабілі цяжкахвораму ўколы, ставілі кропельніцы, бралі аналізы, мералі то ціск, то тэмпературу… Праз чатыры гадзіны яго завезлі ў рэанімацыю, бо рады даць не маглі.

Дзед Ціханёнак падышоў да акна і глядзеў на яблыню. На яблыкі і вераб’ёў. «Вось я ніколі не быў таўстым. Можа, толькі за апошнія гады паспраўнеў — працую менш. Разрэжуць гэтага чалавека зараз, а можа, і разрэзалі. Зробяць аперацыю… Доўга такое тлустае пуза будзе зарастаць, ой доўга, — сказаў, прайшоў па палаце, на свой ложак сеў, памацаваў жывот. — Не было раней такіх таўстых мужчын. Усе цяжка працавалі, а цяпер праз аднаго... Нешта вячэру нам сёння не нясуць…»

На вячэру прынеслі па тры сырнікі і яблычны кампот. А яшчэ праз гадзіну, мы «дагналіся» смачным салам, бо ад яго жывот не забаліць, а спіцца лепш. Так сцвярджаў дзед Ціханёнак.

* * *

Боль надакучвае… Каб не прыслухоўвацца, расказваю дзеду Ціханёнку пра тое, як доўга выцягваў з дзвярнога вушака чорны прабой. Вушак ламаць не хацелася, таму і вэжкаўся, спрабаваў па-рознаму. Прабой звінеў, але я дастаў яго. Ён аказаўся самаробным, выкаваным жончыным дзедам у вясковай кузні. Нагадваў моцны зуб.

«А ведаеш, чаму ты яго выдзерці адразу не змог? Раней будавалі не так, як цяпер. Сусед рамантуе лазню. Падышоў, гляжу, а ён лепіць усё абы-як… Кажа, што на яго век хопіць. Пра дзяцей не думае, бо ведае, што ім ні лазня гэтая, ні хата, ні агарод не спатрэбяцца. Раней добрыя гаспадары і сабе, і дзецям, і ўнукам рабілі… Вось таму твой дзед і каваў прабой. А ты яго выкінуў?» — Спытаў Ціханёнак.

«Не… Параўняў і забіў нанова».

«Нічога са старога нікому не трэба… І старыя нікому не трэба. Адно клопат з імі…» — ён ляжаў на левым баку, так яму менш балела, і гаварыў, гаварыў. Аж пакуль не прыйшла медсястра з аднаразовымі шпрыцамі, каб рабіць абязбольваючыя ўколы.

* * *

Калі я прачнуўся, то жонка дзеда Ціханёнка сядзела на краі ложка, маўчала і глядзела на свайго чалавека. Зусім не такой уяўлялася мне яна. Жанчына была дробненькая, у белай хустачцы, шэрай кофце і сіняй спадніцы. Хустка была завязаная на патыліцы, як у кіношнай сястры міласэрнасці.

«Моцна табе баліць? — амаль шэптам пыталася яна і беражліва выцягвала з брэзентавай торбачкі бела-сіні пачак цыгарэт, запалкі, нешта загорнутае ў марлю, бутэльку з вадой, рулон шэрай паперы, ручнік, дзве часначыны, бейсболку, расчоску, электрабрытву, падобную да кавалка жоўтай косткі, нажніцы… Усё гэта яна клала на шкапок, і толькі цыгарэты схавала ў шуфлядку. — Ці чуеш, баліць моцна?»

«Не, не баліць!.. Я папрашуся, каб дамоў пусцілі. Заўтра і папрашуся. А калі не пусцяць, дык ты не ездзі сюды, няма чаго табе тут рабіць. Ясна! Коз пасві», — можа, жартам, а можа, сур’ёзна сказаў Ціханёнак і запытальна глянуў на жонку.

Тая спахапілася, выцягнула з-за пазухі грошы і паклала ў вялікую мужчынскую руку. Я неяк хутка змог падняцца і пайшоў на калідор. Мне было крыху няёмка перад пачуццямі, рухамі, позіркамі і дотыкамі старых людзей.

Калі вярнуўся ў палату, то Ціханёнак сядзеў на ложку, трымаючы ў левай руцэ запалкі, а ў правай пачак цыгарэт. Ён глядзеў на свае босыя ногі з абрэзанымі пазногцямі.

* * *

У бальніцы асабліва няма чаго рабіць: уколы, таблеткі, працэдуры, ежа. Усё гэта займае, калі скласці, гадзіну. У мяне быў камп’ютар і тэлефон, і я мог чытаць, пісаць, слухаць.

Дзед Ціханёнак, як толькі пачаў уставаць з ложка, так і занудзіўся. Падыдзе да акна і глядзіць, ці па калідоры пройдзецца. Не, першае што ён рабіў з самай раніцы — запраўляў пасцель. Растрасаў коўдру, прыціскаў яе да грудзей няголеным падбароддзем, складаў у дзве столкі, узбіваў падушку, выпростваў прасціну. Яго ложак быў самы акуратны ў нашай палаце. Прыгажэйшы за тыя, засланыя спрытнымі санітаркамі.

Запраўляў Ціханёнак пасцель разоў па сем на дні. «А што мне рабіць яшчэ. Лыжку памыў, ложак прыбраў… Надвор’е паглядзеў. Трэба ж, каб хоць нейкая работа ў чалавека і ў бальніцы была. Нельга ляжаць, як нябожчык. Так не лечацца…» — казаў ён і паказваў на скамечаную коўдру нашага супалатніка.

Дзіўна, але на другі дзень у нашай шостай палаце ўсе пасцелі былі акуратна засланыя, і дактары з санітаркамі, калі заходзілі, рабілі вялікія вочы.

 

* * *

Мне патэлефанавала жонка. Пагаварылі.

«Усе яны аднолькавыя… І мая баіцца, каб я не памёр, каб адной не застацца. А так яно і будзе. Яна ж на шэсць гадоў маладзейшая», — Ціханёнак узяў з шуфлядкі цыгарэты, запалкі, і асцярожна выйшаў з палаты, каб пакурыць у прыбіральні.

Калі вярнуўся праз чвэрць гадзіны, то тытунём ад яго не пахла. Ён, усміхаючыся і падаў мне вялікі яблык. Такія раслі пад вокнамі, у садзе. Памыў рукі, выцер, расправіў ручнік: «Дроў ёй гадоў на пяць хопіць… Наступным летам печ перакладу, трэба крыху паправіць, каб гадоў на дзесяць яшчэ хапіла. І калодзеж адрамантую. Хацеў гэтым летам, дык не атрымалася…»

Ён расхваляваўся, калі пачаў думаць пра сваю смерць і пра тое як жонка застанецца адна, у вялікай хаце, а зусім побач, за агародам, так ён казаў, на пагорку вясковыя могілкі. Дзед Ціханёнак усё хадзіў па палаце, у акно глядзеў, а я заснуў.

 

* * *

За той час, што правёў у адной палаце з дзедам Ціханёнкам, ні разу не пачуў ад яго слоў Бог, Радзіма, Беларусь… Было пра коз, кароў, трактар і машыну, пра рухавік, пра бульбу і сала, пра жонку, пра зямлю і смерць, пра грошы, было і пра гарэлку, раку і рыбу...

Цяпер, дома, згадваю вушацкае слова — «лунуцца». Яно — сінонім слову «памерці», а дакладней — «загнуцца», «выпрастацца». «Хто ведае, ніхто не ведае, ці яна першая лунецца, ці я?» — разважліва казаў дзед Ціханёнак пра сябе і сваю жонку.

Мне бачыўся вялізны птах лунь, які імкліва падае пругкім камяком на шэрую мыш, хапае яе вострымі кіпцямі, выпроствае шэрыя крылы і нясе далёка-далёка, у верасы на цёмным узлеску. Падумалася, што той казачны лунь падхопіць Ціханёнка, падхопіць яго жонку… (але хутчэй за ўсё этымалогія слова іншая, бо шэрага, у цёмных плямках, луня часцей называюць мышаловам).

 

* * *

Пасля дзённага адпачынку мае суседзі па палаце № 6 сабраліся схадзіць у краму, якая месцілася за тэрыторыяй бальніцы, за шашой. Нічога купляць не збіраліся. Дзед Ціханёнак памачыў колькі разоў расчоску і прычасаў свае сівыя кудзеры, а потым надзеў бейсболку. Выглядаў стары азартна і крыху бандзюкавата. Калі б яны адразу пайшлі, то й не было б маленькай прыгоды і не пачуў бы я разваг пра грошы. Але выправіцца ў краму мужчыны не змаглі, бо ў палату зазірнула медсястра і сказала, што мальцу з ныркамі будзе тэлефанаваць жонка. Наш сусед пайшоў чакаць, а Ціханёнак пачаў перакладаць грошы з кішэні ў кішэнь. Грошы, а там было колькі манетак, рассыпаліся, разбегліся па падлозе. Ціханёнак разгублена глядзеў на рабенькі лінолеум.

Адну манету дастаў лёгка, бо яна ляжала блізка, а другая закацілася пад ложак. Прысесці на кукішкі, ці стаць на калені ні дзед не мог, ні я. Ён баяўся што швы разыдуцца, а я, каб і сагнуўся, то не падняўся б. Ціханёнак спрабаваў дастаць манетку і правай нагой, і левай. Спрабаваў і так і гэтак. Злаваўся, шыя пачырванела. Калі не атрымалася нагой, пачаў спрабаваць вымесці яе ручніком, але той быў кароткі. Каб мне не балела, дык пэўна б я смяяўся…

Ціханёнак зняў бейсболку, кінуў на ложак.

«Там адна капейка!» — заўважыў я весела.

«Дык што з таго. Усё адно грошы, трэба дастаць. Якія ёсць грошы, тыя і добрыя. Галоўнае, каб яны былі ў кішэні, і каб за іх было што купляць…» — Ціханёнак злаваўся.

Прыйшоў наш вусаты сусед з хворымі ныркамі. Задаволены і расчырванелы пасля тэлефоннай размовы. Стаў на калені, дастаў манетку, аддаў дзеду. Манетка — адна капейка, была маленькая, меншая за пазногаць на мезінцы Ціханёнка, але ён ёй так моцна ўзрадаваўся, як дзіцянё.

У краму ён не пайшоў, бейсболку схаваў у шкапок і сказаў: «Дарма толькі намыльваўся».

А я ляжаў і думаў пра сваю кніжку прозы з назвай «Адна капейка».

 

* * *

Паехаў сёння ва Ушачы да доктара. У паліклініцы сустрэў дзеда Ціханёнка. Мы нават абняліся. «А пайшлі, малец, па сто грамаў... Возьмем побач з «Хачмасам», у мяне ёсць грошы. А то ці перастрэнемся яшчэ калі?... У мяне рука лёгкая». Мая рука схавалася ў ягонай. Ён засмяяўся напаўбяззубым ротам і адпусціў маю руку.

 

Схадзіў на рэчку

Бачыў вожыка, бег па сцежцы. Спалохаў з дзясятак дзюбатых кулікоў, якія выпорхвалі з травы на лузе. Тры белыя чаплі і дзве шэрыя то лёталі, то хадзілі па залітых ракой берагах. Стары бусел з парай маладых лавілі жабак. Бачыў бабра, а праз чвэрць гадзіны пад берагам вынырнула выдра з маленькай круглай галавой. Злавіў з паўдзясятак рыбін. На іх паглядзець прыпоўз вялікі вуж… Розных, назваў не ведаю, дробных пташак бачыў у чаратах. Качкі са свістам лёталі ў пяці кроках і плюхаліся ў раку… Каршук вісеў у небе… Можа, за некім цікаваў.

Ёсць нешта таямнічае і правільнае ў назве — «Таварыства аховы птушак Бацькаўшчыны».