Цi гатова беларускае грамадства да масавага ўкаранення iнклюзii ў сiстэму агульнай адукацыi? Як змагацца з распаўсюджанымi стэрэатыпамi i забабонамi? З якiмi праблемамi сутыкаюцца педагогi навучальных устаноў, уключаных у рэспублiканскi праект па iнклюзiўнай адукацыi? Цi трэба цалкам адмаўляцца ад сiстэмы спецыяльнай адукацыi? Адказы на ўсе гэтыя пытаннi шукалi ўдзельнiкi першай Мiжнароднай канферэнцыi «Iнклюзiўныя працэсы ў адукацыi», якая прайшла ў Мiнску i сабрала больш як 300 спецыялiстаў i прадстаўнiкоў грамадскiх арганiзацый з Беларусi, Расii, Польшчы, Украiны, Казахстана, Турцыi, Iталii i iншых краiн.
Рэалiзаваць патэнцыял кожнага
— Для таго каб iнклюзiўная адукацыя запрацавала, мы павiнны змянiць стаўленне грамадства (а нярэдка i сваё стаўленне) да дзяцей з iнвалiднасцю, — лiчыць прадстаўнiк Дзiцячага фонду ААН (ЮНIСЭФ) у Рэспублiцы Беларусь Рашэд МУСТАФА. — Калi мне кажуць, што дзецi з асаблiвасцямi псiхафiзiчнага развiцця не паспяваюць у школе, я звычайна адказваю: няўжо вы самi былi круглымi выдатнiкамi па ўсiх прадметах? Пагадзiцеся, што спецыялiстамi ў ядзернай фiзiцы становяцца толькi адзiнкi з вялiкай колькасцi выпускнiкоў, а хтосьцi працуе прадаўцом, бухгалтарам i гэтак далей. Дзiця з асаблiвасцямi таксама можа стаць высокаквалiфiкаваным IТ-спецыялiстам, перакладчыкам, анлайн-рэкруцёрам цi проста зможа навучыцца чытаць, карыстацца камп'ютарам — кожны ў адпаведнасцi са сваiм патэнцыялам. Але магчымасць рэалiзаваць свой патэнцыял павiнна быць у кожнага — i ў звычайнага дзiцяцi, i ў «незвычайнага». Пакуль, на жаль, у Беларусi ў адносiнах да iнвалiднасцi i iнвалiдаў пераважае медыцынскi падыход, а патрабуецца — сацыяльны. Мы павiнны пабудаваць сiстэму iнклюзiўнай адукацыi шляхам адаптацыi як асяроддзя, так i зместу вучэбнай праграмы, якая будзе ўлiчваць iнтарэсы ўсiх удзельнiкаў навучальнага працэсу: ад настаўнiка да вучняў i бацькоў дзяцей з iнвалiднасцю. Каму, як не педагогам, быць першымi ў выкараненнi стэрэатыпаў?
З 2014/2015 навучальнага года ў Беларусi рэалiзуецца рэспублiканскi эксперыментальны праект па апрабацыi мадэлi iнклюзiўнай адукацыi, у якiм прымаюць удзел восем сярэднiх школ з усёй краiны. У бягучым навучальным годзе працуюць 20 эксперыментальных iнклюзiўных класаў. Узрастае таксама колькасць устаноў агульнай сярэдняй адукацыi, у якiх створана адаптыўнае адукацыйнае асяроддзе. Калi ў 2013/2014 навучальным годзе iх было 280, то ў 2015/2016 годзе — ужо 951.
— Мы разумеем, як шмат нам трэба зрабiць, але гатовыя да зменаў i разумеем iх неабходнасць, — запэўнiвае намеснiк мiнiстра адукацыi Раiса СIДАРЭНКА. — Патрабуецца распрацоўка прынцыпова новых дакументаў, якiя рэгулююць пытаннi арганiзацыi адукацыйнага працэсу з улiкам iнклюзiўных падыходаў. Пры iнклюзii трэба не вучняў з тымi цi iншымi цяжкасцямi ў навучаннi адаптаваць пад патрабаваннi стандартнай школы, а рэфармаваць установы адукацыi i шукаць iншыя педагагiчныя падыходы, каб было магчымым найбольш поўна ўлiчваць асаблiвыя адукацыйныя патрэбы ўсiх навучэнцаў.
Цаніць унікальнасць
Начальнiк аддзела спецыяльнай адукацыi Мiнiстэрства адукацыi Антанiна ЗМУШКО ўпэўнена, што нельга толькi крышачку палепшыць сiстэму i пакiнуць пад новай шыльдай ранейшыя падыходы i змест. Iнклюзiўная адукацыя — гэта, найперш, новы светапогляд, сiстэма iншых адносiн, дзе прыярытэтам з'яўляюцца не акадэмiчныя поспехi вучня, а фармiраванне здольнасцi жыць у грамадстве, дзе прызнаецца i паважаецца разнастайнасць, цэнiцца ўнiкальнасць кожнага чалавека.
— У цэнтры нашай увагi павiнны быць не дэфекты дзiцяцi, а яго патэнцыял i магчымасць сацыялiзацыi. Аднак для сiстэмы адукацыi, у тым лiку i спецыяльнай, гэта няпросты пераход, — канстатуе Антанiна Змушко. — Работа па фармiраваннi талерантнасцi, iнклюзiўнай культуры з'яўляецца, мабыць, адной з найбольш складаных задач. Iнклюзiя ў адукацыi ставiць шмат неадназначных пытанняў i праблем, над вырашэннем якiх мы працуем, у тым лiку i выкарыстоўваючы багаты мiжнародны вопыт
— Калi ў школе асобна арганiзаваны заняткi асаблiвых i звычайных дзяцей — гэта не iнклюзiўнае навучанне. Нават калi на занятках вучнi знаходзяцца разам, але пры гэтым не створаны неабходныя ўмовы для iх сумеснага эфектыўнага навучання, то гэта таксама не iнклюзiўнае навучанне, — тлумачыць саветнiк па пытаннях iнклюзiўнай адукацыi рэгiянальнага бюро ЮНIСЭФ Нора ШАБАНI.
Эфект ад супрацоўнiцтва
У Расii iнклюзiўная адукацыя на заканадаўчым узроўнi ўпершыню была замацаваная яшчэ ў 2012 годзе. У новым Законе «Аб адукацыi» прапiсалi правы i абавязкi бацькоў i дзяцей пры атрыманнi iнклюзiўнай адукацыi.
— Мы працуем у гэтым кiрунку ўжо пяць гадоў, i ў нас з'яўляецца ўсё больш школ, дзе робiцца ўсё для таго, каб iнклюзiя перастала быць проста лозунгам, а стала рэальнасцю, — расказаў дырэктар Iнстытута карэкцыйнай педагогiкi Расiйскай акадэмii адукацыi, акадэмiк Мiкалай МАЛАФЕЕЎ. — Разам з тым мы не лiчым (ва ўсялякiм выпадку на гэты момант), што сетка спецыяльных школ павiнна быць згорнутая, што бацькi цi дзецi камусьцi штосьцi павiнныя.
А вось дзяржава абавязана прадастаўляць тыя адукацыйныя паслугi, якiя заказваюць бацькi. I калi хтосьцi хоча, каб яго дзiця навучалася ва ўмовах не агульнаадукацыйнай, а карэкцыйнай школы — мы павiнны iм забяспечыць такую магчымасць. Карэкцыйная педагогiка яшчэ цалкам сябе не зжыла. Затое з'явiлася сiстэма ранняй дапамогi, якая раней была немагчымая. Дзяржаве яна была непатрэбная, а бацькi не разумелi яе каштоўнасць. Многiя i зараз не спяшаюцца прызнаць у свайго дзiцяцi праблему, цягнуць з яе канстатацыяй да трох—чатырох гадоў i звяртаюцца да спецыялiстаў, на жаль, з вялiкiм спазненнем. Калi бацькi матываваныя, мы бачым, якiх фантастычных вынiкаў можна дасягнуць у першыя тры гады жыцця дзiцяцi пры ранняй карэкцыйнай дапамозе. Па-першае — гэта сацыяльны эфект: дасведчанасць бацькоў у пытаннях выхавання i рэабiлiтацыi свайго дзiцяцi дасягае 90—95 працэнтаў. Ад 30 да 35 працэнтаў дзяцей з цяжкiмi генетычнымi парушэннямi застаюцца ў сваёй сям'i, тым самым змяншаецца колькасць дзяцей-сiрот. Па-другое, рэабiлiтацыйны эфект: да сямi гадоў у 50—55 працэнтаў дзяцей развiццё наблiжаецца да ўзроставай нормы, i яны iдуць вучыцца па агульным стандарце, iм не патрабуецца спецыяльная школа. Такiм чынам адзiн рубель, укладзены ў рэабiлiтацыю дзiцяцi ў раннiм узросце, эканомiць пазней тры рублi.
На думку Мiкалая Малафеева, бацькi атрымалi вельмi вялiкiя правы i гэта добра, але трэба, каб яны разумелi, што ў iх ёсць i абавязкi. Сёння спецыялiсты гавораць бацькам: «У вашага дзiцяцi ёсць праблема, але толькi вы можаце дапамагчы нам у яе выпраўленнi». «Наша з вамi задача — агучыць усе магчымыя шляхi з iх наступствамi, каб бацькi маглi зрабiць усвядомлены выбар. Хацелася б, каб як мага больш дзяцей мелi магчымасць вучыцца ва ўмовах iнклюзii i выходзiць са школы паўнавартаснымi грамадзянамi, абсалютна незалежнымi i здольнымi прымаць самастойныя рашэннi», — дадаў ён.
Дарэчы, знакамiты беларускi педагог, заснавальнiк гуманнай педагогiкi Леў Выгоцкi яшчэ ў 20-я гады мiнулага стагоддзя сказаў, што школа для дзяцей з абмежаванымi магчымасцямi здароўя (нават пры ўсiх сваiх вартасцях) заключае вучня ў замкнёнае асяроддзе, дзе усё прыстасаванае пад дэфекты дзiцяцi. Школа, замест таго каб выводзiць дзiця з гэтага iзаляванага свету, развiвае ў iм навыкi, якiя вядуць да яшчэ большай iзаляцыi.
Выхад з iзаляцыi
У Гомельскай вобласцi ў iнавацыйным праекце па ўкараненнi iнклюзiўнай адукацыi ўдзельнiчаюць два цэнтры карэкцыйна-развiццёвага навучання i рэабiлiтацыi i дзве ўстановы дадатковай адукацыi: Акцябрскi цэнтр творчасцi дзяцей i моладзi i Гомельскi абласны палац творчасцi дзяцей i моладзi. Прычым гэтыя ўстановы дэманструюць iнавацыйны досвед iнклюзii дзяцей, якiя маюць множныя парушэннi ў развiццi, у тым лiку расстройствы аўтыстычнага спектру. Удзельнiкi праекта папярэджваюць: каб такi досвед насамрэч стаў паспяховым i не сказiў iдэю iнклюзii, трэба загадзя рыхтаваць i дзяцей, i дарослых да таго, што ў iх сацыяльнае i прафесiйнае жыццё ўвойдуць людзi з асаблiвасцямi ў развiццi.
Напрыканцы навучальнага года ў абласным Палацы творчасцi дзяцей i моладзi праводзiлася анкетаванне навучэнцаў, якiя наведваюць аб'яднаннi па iнтарэсах. «Чым ты асабiста можаш дапамагчы дзецям з аўтызмам?» — пацiкавiлiся ў дзяцей. 37 працэнтаў рэспандэнтаў адказалi: «Трэба паспрабаваць зразумець прычыну», а 63 працэнты — «Трэба паспрабаваць пасябраваць з равеснiкам, у якога аўтызм». Вось такi вынiк усяго аднаго года ўзаемадзеяння.
Дарэчы, у 2008 годзе ў афiцыйным дакуменце ААН было сказана, што аўтызм стаў адной з самых сур'ёзных праблем у сферы аховы здароўя ва ўсiм свеце, нароўнi з ракам, дыябетам i ВIЧ/СНIД. У Польшчы ў 2013 годзе ўрад зацвердзiў Карту правоў людзей з аўтызмам, у якой гаворыцца, што асобы з аўтызмам маюць права на незалежнае, самастойнае i актыўнае жыццё i не могуць падвяргацца дыскрымiнацыi.
— Звычайна бездакорны знешнi выгляд дзяцей з аўтызмам узмацняе негатыўную рэакцыю на iх навакольных, паколькi «звонку» такiя дзецi выглядаюць здаровымi, а бацькоў звычайна абвiнавачваюць у тым, што iх дзецi «непаслухмяныя», «разбэшчаныя», «дзiўныя», i гэта прыводзiць да таго, што тыя адчуваюць няёмкасць, сорам i стомленасць, — кажа дырэктар Дыягнастычна-тэрапеўтычнага цэнтра для дзяцей з аўтызмам Марта ЛУКОЎСКА-АЛМАШЫ. — Самая частая рэакцыя на дзяцей з аўтызмам i iх сям'ю — iзаляванне i сацыяльная дыстанцыя. Бацькi часцей за ўсё таксама выбiраюць менавiта гэты спосаб для пераадолення стрэсу. Яны ўстрымлiваюцца ад сумеснага наведвання грамадскiх месцаў, каб пазбегнуць адмоўнай рэакцыi з боку iншых людзей, а гэта, у сваю чаргу, прыводзiць да таго, што ў дзяцей не выпрацоўваюцца навыкi i ўменнi правiльных паводзiнаў у розных сацыяльных сiтуацыях. Задачы, пастаўленыя дзяржавай, у значнай ступенi вырашаюцца актыўнай дзейнасцю недзяржаўных фондаў i асацыяцый. Адна з такiх арганiзацый у Польшчы — асацыяцыя Wspolny Swiat — распрацавала i ўвяла праграму «Я знаёмлюся са светам, свет знаёмiцца са мной». Праграма рэалiзоўвалася цягам года, i яе вынiкам сталi адэкватныя паводзiны дзяцей i моладзi ў розных сiтуацыях, у грамадскiх месцах, набыццё ўмення ўстанаўлiваць стасункi з дапамогай альтэрнатыўных метадаў камунiкацыi (50 працэнтаў удзельнiкаў праекта былi людзьмi, якiя ўвогуле не размаўляюць, а кантактуюць з навакольнымi людзьмi выключна з дапамогай сiмвалаў на карцiнках). У бацькоў у значнай ступенi зменшыўся стрэс, была заўважана «прыязнасць» персаналу ў «знаёмых» месцах. Такiм чынам, першыя вынiкi праграмы, скiраванай на набыццё сацыяльных уменняў, аказалiся абнадзейваючымi.
Увогуле ў Еўропе i Амерыцы аўтысты нярэдка займаюцца высокаквалiфiкаванай працай, i нiхто ўжо не ўспрымае iх як людзей з iнтэлектуальнай недастатковасцю. У Беларусi сёння пражывае каля 10 тысяч дзяцей з аўтызмам, пры гэтым лiчыцца, што статыстыка адлюстроўвае толькi кожны дзясяты выпадак. Да 90 працэнтаў дзяцей з аўтызмам за мяжой навучаюцца ў сiстэме iнклюзiўнай адукацыi, а ў нас 90 працэнтаў наогул застаюцца дома. Толькi адзiнкi з падлеткаў паступаюць у вучылiшчы i, як правiла, iх не заканчваюць.
Ёсць над чым думаць i працаваць.
«Слоўнiк талерантнасцi», складзены намаганнямi навучэнцаў i педагогаў сярэдняй школы № 1 горада Салiгорска. Як казаць правiльна:
Дзiця з iнвалiднасцю, а не чалавек з недахопам здароўя, хворы цi непаўнавартасны.
Дзiця з парушэннямi зроку, а не сляпое.
Дзiця з парушэннямi слыху, а не глухое цi глуханямое.
Дзiця з асаблiвасцямi развiцця, а не прыдуркаватае.
Дзiця ў калясцы, а не паралiзаванае, прыкаванае да каляскі.
Дзiця з сiндромам Даўна, а не даўн, з хваробай Даўна.
Надзея НIКАЛАЕВА
Амаль тысяча дзвесце чалавек збяруцца, каб вырашаць найважнейшыя пытанні развіцця краіны.
Расказаў першы намеснік старшыні Дзяржаўнага камітэта па навуцы і тэхналогіях Рэспублікі Беларусь Дзяніс Каржыцкі.
Як вакцыны выратоўваюць жыцці і чаго можа каштаваць іх ігнараванне?
Аляксандр Курэц – самы малады народны выбраннік у сваім сельсавеце і адзіны дэпутат сярод сваіх калег па службе.
