Экспанат — найбольш дакладны дакумент

Выхоўваць падрастаючыя пакаленні варта праз гісторыю сваёй сям'і.

Беларусь стала першай краінай у свеце, якая стварыла музей Вялікай Айчыннай вайны. Прычым экспазіцыю пачалі збіраць у адзін з самых цяжкіх яе перыядаў — калі Беларусь знаходзілася пад акупацыяй. Амаль кожны прыносіў свае рэчы, баявыя трафеі — музей, па сутнасці, ствараўся ўсім народам.

Вельмі сімвалічна, што ў год святкавання 70-годдзя вызвалення Беларусі ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў музей набыў новы дом. Ва ўрачыстай цырымоніі адкрыцця, якая адбылася 2 ліпеня 2014 года, прынялі ўдзел Прэзідэнты Беларусі і Расіі Аляксандр Лукашэнка і Уладзімір Пуцін. І тут таксама — не без сімволікі: менавіта разам з братнім рускім народам мы здабылі такую цяжкую, але вельмі патрэбную Вялікую Перамогу.

Новы музей ужо ахрысцілі Храмам памяці. Дзякуючы вялікай працы і прафесіяналізму шырокага кола людзей, у ім створана экспазіцыя, якая аб'ектыўна расказвае аб гераічных і трагічных падзеях у лёсе не толькі Беларусі, а і ўсяго свету. Штомесяц музей наведвае ў сярэднім 30 тысяч чалавек.

Цягам года на старонках газеты «Звязда» была ажыццёўлена віртуальная экскурсія, якая ахапіла ўсе музейныя залы. Спадзяёмся, пасля нашых публікацый у вас з'явілася жаданне ўбачыць усё на свае вочы і асабіста прайсці «шляхам да Перамогі».

Для таго, каб абмеркаваць важнасць дадзенага праекта ў кантэксце патрыятычнага выхавання моладзі, напярэдадні 71-й гадавіны Перамогі ў Вялікай Айчыннай вайне ў «Звяздзе» прайшоў «круглы стол» пад назвай «Экспанат — найбольш дакладны дакумент». У ім прынялі ўдзел дырэктар Інстытута гісторыі Нацыянальнай акадэміі навук Вячаслаў ДАНІЛОВІЧ, акадэмік-сакратар Аддзялення гуманітарных навук і мастацтваў Нацыянальнай акадэміі навук, член-карэспандэнт Аляксандр КАВАЛЕНЯ, старшы навуковы супрацоўнік аддзела ваенна-франтавой гісторыі Беларускага дзяржаўнага музея гісторыі Вялікай Айчыннай вайны Сяргей КЛЮЦКІ, загадчык аддзела ваеннай гісторыі Беларусі і міждзяржаўных адносін Інстытута гісторыі Нацыянальнай акадэміі навук Аляксей ЛІТВІН, загадчыца аддзела пісьмовых і выяўленчых крыніц Белдзяржмузея гісторыі Вялікай Айчыннай вайны Галіна ПАЎЛОЎСКАЯ, намеснік дырэктара Нацыянальнага гістарычнага музея Аляксандр ХРАМЫ.

«У кожнай вёсцы ёсць свой герой»

Аляксандр Каваленя: — Сёння назіраецца празмерная міфалагізацыя падзей Вялікай Айчыннай вайны. За апошні час ужо столькі створана міфаў, што нам неабходна разбірацца. Аб'ектыўна паказвае ваенныя падзеі экспазіцыя музея гісторыі Вялікай Айчыннай вайны. Ёсць здаровы баланс экспанатаў, якія яскрава адлюстроўваюць гераізм, мужнасць, самаадданасць і самаахвярнасць беларускага народа ў гады вайны.

Галіна Паўлоўская: — У зале музея, якая распавядае аб акупацыйным рэжыме на Беларусі, частка экспазіцыі прысвечана такой з'яве, як калабарацыя. Мы не можам адмаўляць, што гэта было, што ў знішчэнні беларускіх вёсак прымалі ўдзел паліцыянты з ліку нашых землякоў. Замоўчваць гэта нельга: міфы не павінны перабольшваць рэальнасць. Старэйшаму пакаленню замест «калабарант» больш знаёма слова «здраднік». Я ж для сябе зрабіла адзіны вывад — у фашызму няма нацыянальнасці.

Вячаслаў Даніловіч: — Аб'ектыўнасць ужо апрыёры мае на ўвазе тое, што падзея павінна паказвацца так, як яна адбывалася. І калі мы кажам пра фашызм, то ў першую чаргу неабходна паказваць, якія вынікі гэтай ідэалогіі былі для нашага народа, што фашысты ўчынілі на нашай зямлі. Акрамя таго, на значныя, глабальныя працэсы супрацьстаяння трэба глядзець шырэй і бачыць, на што яны былі накіраваны. Фактычна Германія выкарыстоўвалася як супрацьвага Савецкаму Саюзу. Заходнія краіны імкнуліся сутыкнуць гэтыя дзве сілы, каб аслабіць іх і, адпаведна, павялічыць свой уплыў у свеце. Сёння не сакрэт, што вельмі шмат для ўмацавання ідэалогіі фашызму і прыходу да ўлады нацыстаў у Германіі зрабілі так званыя краіны заходняй дэмакратыі. Сваім патураннем, фінансаваннем адраджэння германскай прамысловасці. І калі мы будзем глядзець на тэму калабарацыі з гэтага пункту гледжання, то нам стане зразумела, што гэта быў шлях у тупік.

Галіна Паўлоўская: — Асноўныя пытанні, якія наведвальнікі задаюць пасля выхаду з залы акупацыі, заснаваны на ўражаннях, што зрабіў фашызм на нашай зямлі. Іх уражваюць трагедыя Трасцянца, першыя публічныя пакаранні на вуліцах Мінска, гета, лагеры для ваеннапалонных, а не тое, што яны даведаліся пра калабарацыю. Іншаземцы пад уплывам убачанага нават мяняюць свой пункт погляду на Другую сусветную вайну.

Аляксандр Каваленя: — Падчас міжнароднага форуму «Вялікая Перамога, здабытая адзінствам», які днямі адбыўся ў Мінску, сабраліся прадстаўнікі амаль усіх краін былога Савецкага Саюза. Яны наведалі музей. Мяне вельмі разанула выступленне доктара навук з Латвіі. Ён сказаў, што самым вялікім недахопам нашага музея з'яўляецца тое, што ў ім не паказаны літоўскія і латышскія ваенна-паліцэйскія батальёны, якія чынілі злачынствы на беларускай зямлі. І сёння прадстаўнікі гэтых фарміраванняў маршыруюць па вуліцах Украіны і іншых краін. Чаму мы, дзеці тых, хто змагаўся з германскім нацызмам, саступаем пальму першынства нашчадкам паліцэйскіх? Нам варта падхапіць эстафету, распачатую Расіяй, «Бессмяротны полк». Неабходна актывізаваць выхаваўчую работу ў школах, дашкольных установах, каб дзеці ганарыліся сваімі дзядамі і прадзедамі, якія стаялі ля вытокаў разгрому нацысцкай Германіі.

Аляксей Літвін: — Асноўным недахопам савецкага перыяду было тое, што мы імкнуліся выхоўваць падрастаючае пакаленне на нечым агульным. А выхоўваць трэба з каранёў кожнага чалавека. Ніколі чалавек не зразумее сусветнай гісторыі, пакуль не будзе ведаць гісторыю сваёй сям'і. Трэба ведаць і калабарантаў. Чаму? Я нейкім чынам вінаваты, што гэты тэрмін пачаў гуляць па краіне. Савецкая ўлада не выпадкова не выкарыстоўвала гэтае слова, бо для нас яно не зусім адпавядала сутнасці. У чым прыкмета калабаранта? Гэта еднасць нацыянал-сацыялізму з фашызмам. У любой вайне былі здраднікі, былі тыя, хто ваяваў за грошы. А тут людзі ішлі з ідэйных матываў і лічылі, што нацыянал-сацыялізм — гэта новая Еўропа. Такіх у нас было мала. Гэта былыя беларускія нацыяналісты, якія ваявалі з савецкай уладай з 1917 года. Але нягледзячы на негатыўныя выкіды і так званыя белыя плямы, мы не толькі захавалі сваю гісторыю, а і развілі яе.

Аляксандр Каваленя: — Нашы апаненты звязваюць калабарыцыянізм з існаваннем савецкай камуністычнай сістэмы. А як жа ўзнікла такая з'ява ў Францыі, дзе не было сацыялізму? У іншых краінах Еўропы? А колькі ў партызанскіх атрадах было камандзіраў, якія прайшлі праз сталінскія лагеры? Тым не менш яны самаахвярна ваявалі на баку Чырвонай Арміі, адстойваючы савецкую сістэму. Таму, сапраўды, падрастаючае пакаленне неабходна выхоўваць на прыкладах мясцовых герояў. Каб яны ведалі, дзе адбываліся баі, дзе знаходзіліся партызанскія зямлянкі. А такіх месцаў у Беларусі не тое што мноства, у кожнай вёсцы ёсць свае героі. І менавіта аб гэтых людзях неабходна расказваць. Ніякім чынам нельга дэвальваваць нашу гісторыю і прыніжаць уклад беларускага народа ў Вялікую Перамогу.

Вячаслаў Даніловіч: — Вельмі важны і істотны момант — гэта захаванне спецкурсу па гісторыі Вялікай Айчыннай вайны. Гэтыя падзеі займаюць адно з ключавых месцаў у нашай дзяржаўнай ідэалогіі. Яны найбольш блізкія да нас па часе, у іх выразна праявіўся патрыятызм нашых продкаў. Я згодзен з тым, што ў патрыятычным выхаванні мы павінны працаваць з самага пачатку: з сям'і, садка, школы. Але вельмі важна, каб была пляцоўка, на якой школьнікі маглі б расказаць пра сваіх гераічных продкаў, прыняць удзел у навуковых форумах. У плане аб'ектыўнасці і пашырэння беларускага погляду на гістарычныя падзеі, у тым ліку на Другую сусветную вайну, вельмі важным аспектам з'яўляецца міжнароднае супрацоўніцтва, рэалізацыя сумесных навуковых праектаў.

Аляксандр Храмы: — Каб аб'ектыўна паказваць гісторыю, галоўнае для нас — працаваць над экспазіцыяй. Ніякай гераізацыі фашызму ў беларускіх музеях не існуе, яе проста не можа быць. Увогуле, пазбегнуць гераізацыі фашызму можна не замоўчваючы праблему, а наадварот, як і ў журналістыцы, заўсёды быць на вастрыні гэтай тэмы. Задача музея — каб людзі, якія прыязджаюць у Беларусь, бачылі пазіцыю суверэннай дзяржавы, наш погляд на гісторыю, наш боль. Калі так і будзе, не ўзнікне ніякай гераізацыі і сам па сабе музей застанецца актуальным, а грамадства адчуе, што ён патрэбен.

Сяргей Клюцкі: — Музей гістарычны — гэта візуалізацыя гісторыі, у адрозненне ад уласна гісторыі як аповеду. І калі пэўную тэму можна расказаць у межах нейкага курсу, то далёка не кожную можна давесці да наведвальніка праз экспазіцыю.

«Сучасныя тэхналогіі гавораць на мове моладзі»

Аляксандр Храмы: — Экспанат нічым замяніць немагчыма. Калі няма экспанатаў, фактычна няма музея. Сучасныя тэхналогіі — дадатковы матэрыял, які перадае толькі аўтэнтыку гэтага прадмета, дадае новае адчуванне экспаната. Калі казаць пра камп'ютарныя тэхналогіі, то яны якраз гавораць на той мове, на якой сёння размаўляе моладзь. Калі гэтага не ўлічваць, то музей для новых пакаленняў будзе нецікавы. Сёння мы можам працаваць і віртуальна. Большасць турыстаў ужо прызвычаіліся загадзя планаваць сваё падарожжа і яшчэ да ад'езду ўважліва вывучаць магчымасці і якасці паслуг як краіны і горада, так і асобнага музея. І толькі пасля гэтага прымае рашэнне аб турыстычным маршруце і наведванні ў тым ліку музея. Калі ўсё гэта сучасны музей не будзе выкарыстоўваць, то ён страціць 2/3 сваіх наведвальнікаў. Не варта таксама забывацца, што сучасныя тэхналогіі дапамагаюць нам захаваць тое, што мы ў любы час можам страціць.

Аляксей Літвін: — Музей — адукацыйная, культурная ўстанова, якая павінна працаваць не толькі з сучаснымі тэхналогіямі, але і паводле сучасных прынцыпаў. У якую краіну я б ні прыехаў, заўсёды іду ў музей. Трэба сказаць, што мы трошкі наперадзе ў былым Савецкім Саюзе. Хоць бы таму, што першымі стварылі музей. Але нас увесь час абыходзяць. Апошнім часам музеяў па Другой сусветнай вайне набудавалі ў Германіі, у Польшчы. Пераважаюць тэхналогіі, зроблены ўхіл на тое, як моладзь сёння ўспрымае гісторыю. Таму не павінна быць прапаганды. Мы толькі тады прасунемся наперад, калі будзем глыбока ведаць сваю гісторыю.

Вячаслаў Даніловіч: — Беларусь фактычна адзіная сёння краіна, якая стварыла цалкам абноўлены музей гісторыі Вялікай Айчыннай вайны. І вельмі важна, што наш музей спалучае і сучасныя тэхналогіі, і рэчы таго часу. Знойдзена аптымальнае, на мой погляд, спалучэнне.

Сяргей Клюцкі: — Не заўжды кожны экспанат ёсць дакумент. Калі ж браць дакумент, то гэта якраз самы нявыгадны экспанат. Ён не валодае той атракцыйнасцю, якая патрэбна большасці звычайных наведвальнікаў. Зрабіць візуальна прывабным дакумент складана, бо дакумент — тое, што трэба ў першую чаргу чытаць, а далёка не ўсе дакументы аднолькава прыдатныя для зроку. І аднаго дакумента ніколі не дастаткова. Для адэкватнага адлюстравання рэчаіснасці павінна быць нейкая паліфанія дакументаў і іншых прадметаў. Каб давесці пэўныя дакументы да наведвальніка, трэба прыкласці шмат розных намаганняў. Таксама трэба ўлічваць, што кожны дакумент мае сваю матэрыяльнасць. А для музейшчыка гэта вельмі важна. Змест дакумента — адно, артэфактнасць — крыху іншае. Калі мы робім экспазіцыю, павінны давесці і фізічны выгляд гэтага прадмета. А ён не заўжды адэкватны для ўспрымання. А музей — заўжды эстэтычная з'ява. Калі музей не можа захапіць наведвальніка, ён у прынцыпе нічога не можа давесці. Ён павінен захапіць, але ён не можа проста забаўляць. Геданістычнае — тое, што ў асноўным прыводзіць наведвальнікаў у музей, — павінна пераўтварацца ў асветніцкае.

Галіна Паўлоўская: — Экспазіцыя нашага музея шматузроўневая. Малодшым школьнікам цікава пабачыць гарматы, танкі, самалёты, інсталяцыі, дыярамы, пачуць просты аповед пра падзеі Вялікай Айчыннай. Дакументы, вядома, — для дарослага, падрыхтаванага ў той ці іншай меры наведвальніка.

Аляксандр Каваленя: — У сваёй аснове экспазіцыя музея гісторыі Вялікай Айчыннай вайны павінна яскрава дэманстраваць, што Савецкі Саюз перамог фашысцкую Германію. Неабходна прадаставіць усе адпаведныя дакументы і прадметы ваенных гадоў. Толькі зрабіць гэта так, каб з усёй відавочнасцю прадэманстраваць, што Чырвоная Армія разграміла армію, лепшую ў свеце.

«У дачыненні да прадметаў лічбавая інфармацыя другасная»

Вячаслаў Даніловіч: — Калі мы гаворым пра праламленне нашых навуковых даследаванняў у музейнай экспазіцыі, то павінны гэта рабіць разам з музейшчыкамі. Паасобку зрабіць гэта аб'ектыўна і атракцыйна мы не зможам.

Аляксей Літвін: — Гісторыю Вялікай Айчыннай вайны 20 гадоў пасля яе заканчэння фактычна не вывучалі ўвогуле. Яе вывучэнне больш-менш пачалося толькі тады, калі святкавалі 20-годдзе Вялікай Перамогі. Але маса праблем увогуле не разглядалася. Гэта тычыцца і тэмы спаленых вёсак. Калі паставілі помнік у Лідзіцэ, толькі тады нашым кіраўнікам стала зразумела, што такое Лідзіцэ ў параўнанні з нашымі тысячамі вёсак. Пасля дазволілі стварыць помнік у Хатыні.

Сяргей Клюцкі: — Перш чым любы прадмет з'явіцца ў экспазіцыі, павінна быць праведзена грунтоўная навуковая работа. Мы вызначаем, якую частку быцця людзей павінна раскрыць тая ці іншая крыніца ў экспазіцыі. Музей усё ж такі прадстаўляе лёсы людзей, тыя сляды, якія ад іх засталіся: праз іх прадметы, асабістыя рэчы. Лічбавая інфармацыя важная, але ў дачыненні да прадметаў другасная.

«Галоўнае — захаваць»

Галіна Паўлоўская: — Музейная экспазіцыя не ствараецца аднойчы і назаўсёды. Музей — жывы арганізм. Праца па напаўненні экспазіцыі Белдзяржмузея гісторыі Вялікай Айчыннай вайны новымі экспанатамі працягваецца. У апошні час скончана афармленне асобнай вітрыны, прысвечанай Пятру Міронавічу Машэраву, насычаюцца інфармацыяй аўдыя- і відэакіёскі. Напрыклад, прадстаўлены спісы спаленых беларускіх вёсак. Але не ўсё так добра, як хацелася б. Наш музей налічвае больш за 146 тысяч адзінак захоўвання. З 30 калекцый толькі 14 маюць фондасховішчы. Астатнія захоўваюцца ў прыстасаваных памяшканнях.

Аляксандр Храмы: — Ні Нацыянальны гістарычны музей Рэспублікі Беларусь, ні музей гісторыі Вялікай Айчыннай вайны сёння не маюць спецыялізаваных памяшканняў, якія можна было б назваць дэпазітарыем. Сёння нашы фонды знаходзяцца ў прыстасаваным памяшканні, дзе прадметы захоўваюцца ў патрэбным тэмпературным і вільготнасным рэжыме, але з імі немагчыма працаваць, і таму яны не могуць прыносіць грамадству аніякай карысці. Дэпазітарый — гэта як рэанімацыя ў бальніцы, нават хірургія, дзе ўсе працуюць у стэрыльным, каб не парушыць мікраклімат. У дэпазітарыі можна рабіць аблічбоўку, рэстаўрацыю і нават праводзіць экскурсіі. Спадзяёмся, што з цягам часу сітуацыя палепшыцца.

Галіна Паўлоўская: — У нас ніколі не састарэюць інфакіёскі. Наш фонд складаецца з прадметаў, дакументаў, фотадакументаў, якія перадаюць нам у дар сем'і ўдзельнікаў Вялікай Айчыннай вайны. Калі нашчадкі прыходзяць у музей і пытаюцца, дзе могуць пабачыць матэрыялы родных, даводзіцца тлумачыць, што кожнага немагчыма паказаць у экспазіцыі. Таму інфакіёскі — выхад. Яны могуць утрымліваць вялікую колькасць інфармацыі, дазваляюць увесь час яе папаўняць. Такім чынам, мы самі ствараем сваю музейную Кнігу памяці. Па-другое, аблічбоўка пісьмовых і аўдыявізуальных крыніц, наяўнасць іх у электронным варыянце гарантуе захаванасць нашых фондаў.

«Музей павінен жыць»

Аляксандр Храмы: — Сёння сярод моладзі карыстаюцца папулярнасцю квэсты. Спачатку я адносіўся да іх як да забаўляльнага мерапрыемства, пакуль сам не паспрабаваў свае сілы ў гульні. Сучасныя людзі настолькі загружаныя інфармацыяй, што часта не ўспрымаюць тэкст. У асноўным прыходзяць у музей, каб атрымаць эстэтычны досвед. Але выйшаўшы з пэўнай залы, некаторыя нават не разумеюць, у якім стагоддзі «пабывалі», якую падзею вывучалі. Квэст жа задае дакладнае пытанне, адказ на якое трэба знайсці ў экспазіцыі. А гэта патрабуе пэўных інтэлектуальных высілкаў, якія прымушаюць уважліва прагледзець усю экспазіцыю. Больш таго, новыя формы дазваляюць праводзіць маніторынг і атрымліваць адваротную сувязь.

Галіна Паўлоўская: — Акрамя правядзення экскурсій, самастойнага агляду экспазіцыі і выстаў, мы прапануем іншыя формы знаёмства з музеем. Практыкуецца правядзенне экскурсій па фондах з паказам фондавых калекцый (так званыя адкрытыя фонды), працуе музейная тэматычная фотазона, дзе можна зрабіць здымак у адпаведным вайсковым антуражы і не толькі. Падчас розных свят працуюць майстар-класы па вырабе дызайнерскіх паштовак і плакатаў. На пляцоўцы перад музеем і ў музеі ў такія дні адбываюцца выступленні творчых калектываў. Не адно святкаванне Дня Перамогі не абыходзіцца без палявой кухні з салдацкай кашай. У планах — музейныя заняткі на спецыяльных пляцоўках у экспазіцыі, так званых педагагічных станцыях.

Сяргей Клюцкі: — Сапраўды, інфатэрміналы пашыраюць магчымасці. Наведвальнік, напрыклад, не зможа пагартаць арыгінальныя рукапісныя часопісы, музейная калекцыя якіх мае статус гісторыка-культурнай каштоўнасці катэгорыі № 1. У электронным жа варыянце гэта магчыма. Так, некаторыя рэчы дзякуючы сучасным тэхналогіям становяцца даступнымі для ўсіх наведвальнікаў, калі раней яны былі недасягальнымі.

Аляксандр Каваленя: — Нямала ў экспазіцыі дакументаў і па тэме партызанскага руху. Вядома, такую колькасць старонак тэксту ў музеі ніхто не будзе чытаць. Трэба знайсці такую форму падачы, каб гэта зацікавіла чалавека і ён захацеў падрабязна азнаёміцца з дакументамі.

Вячаслаў Даніловіч: — Самае істотнае, што музей працуе як своеасаблівы грамадскі цэнтр. Ён не толькі прымае наведвальнікаў, як звычайны музей. Тут праводзяцца канферэнцыі, мерапрыемствы, розныя навуковыя дыскусіі. Гэта неабходна, бо музей павінен жыць. І павінен несці наш, беларускі, погляд на ваенныя падзеі. Я глыбока перакананы, што на любую гістарычную падзею мы павінны глядзець вачыма свайго народа.

kanyuta@zvіazda.by

Фота Яўгена ПЯСЕЦКАГА