У апошнія некалькі год мы актыўна працуем над праектам, прысвечаным сакральным ландшафтным аб’ектам нашай краіны. Пакуль што ў цэнтры ўвагі знаходзяцца святыя крыніцы, дрэвы і камяні. З вуснаў розных людзей неаднаразова даводзілася чуць пра незвычайны каменны комплекс, які знаходзіцца ў Бялыніцкім раёне. Аднак сітуацыя складвалася так, што мы ў апошні час дзясяткі разоў былі на Магілёўшчыне, але запаветная мара ўбачыць гэтыя камяні сваімі вачамі ніяк не набліжалася. І раптам зусім нечаканы званок Ірыны Бардзілоўскай, якая працуе на Магілёўскім абласным тэлебачанні: яна запрасіла нас прыняць ўдзел у якасці навуковых экспертаў у падрыхтоўцы маштабнага праекта – стварэння цыкла фільмаў пад адзінай назвай “За гранью”. Адзін з дванаццаці фільмаў якраз і прысвячаўся той мясціне, пра сустрэчу з якой мы марылі некалькі год.
Спачатку нам прапанавалі заехаць на могілкі, якія размешчаны непадалёку ад вёскі Заазер’е. Старая частка гэтага сакральнага комплекса дыхае глыбокай архаікай. На магілах няма крыжоў, а замест іх контуры месца захавання пазначаны двума камянямі: адзін, вялікі, размешчаны ў галаве нябожчыка, другі, маленькі, – у нагах. Вялікую цікавасць выклікаюць некалькі надмагільных помнікаў пачатку ХІХ ст.
Даўно нарадзілася ідэя даць маладым этнографам заданне падрыхтаваць кандыдацкія дысертацыі, у аснову якіх пакласці даследаванне традыцыі надмагільнага ўшанавання памёршых па кожнай вобласці.
Неабходна было б зафіксаваць кожны тэкст эпітафіі, сфатаграфаваць яго, падрыхтаваць спецыяльны рэестр, зрабіць атлас гэтых помнікаў і даць кароткія біяграфіі тых, хто такім чынам быў адзначаны нашымі папярэднікамі.
Непадалёку ад могілак знаходзіўся той самы старажытны язычніцкі комплекс, знаёмства з якім проста ашаламляе сваёй кампазіцыйнай непаўторнасцю, геаграфічнай прывязкай і міфалагічнай ужыўленасцю ў кантэкст размешчаных паблізу паселішчаў. Мясцовыя тапонімы даюць падставы беспамылкова сцвярджаць, што гэты сакральна-магічны комплекс быў прысвечаны славянскай багіні Маране, імя якой у дыялектнай форме гэтага рэгіёна гучыць як Мажана. Літаральна побач знаходзяцца: вёска Мажаны, рака Мажана і ўрочышча, дзе месціцца сам комплекс таксама называецца Мажаны.
Міфалагічны персанаж Мараны шырока вядомы ў вуснапаэтычнай спадчыне славянскіх народаў. У каляндарных абрадах яна лічылася ўвасабленнем паміраючай і ўваскрасаючай пладароднасці зямлі. Чучала Мараны займала важнае месца ў абрадавай практыцы ўсходнеславянскай Масленіцы. У некаторых мясцінах славянскага свету ў яе гонар праводзілі абрады на пятым або шостым тыдні Вялікага посту. Значна пазней дзякуючы сугучнасці вымаўлення ў беларускай традыцыі яна стала асацыіравацца з антрапаморфнай постаццю багіні Смерці. Адсюль карнявая тоеснасць або адзінае гняздо аднакарэнных слоў: -мар (з устойлівай асновай –мр-), Марево (адсюль руск. су-мер-ки або с-умер-ки), змрок, змрочны, марока.
Неабходна сказаць, што за сорак гадоў фальклорна-этнаграфічных экспедыцый мы сустрэлі толькі другі падобны ландшафтна-абрадавы комплекс, які мае каляндарную прымеркаванасць і дакладную гендэрную арыентаванасць. Рытуальна-магічны комплекс некалі меў і ў аснове сваёй захаваў да нашых дзён складаную кампазіцыю, якая знітоўвала ў адзінае цэлае некалькі самастойных абрадавых цэнтраў, кожны з якіх выконваў сваю ролю. Усе яны разам узятыя адлюстроўвалі сістэму сацыякультурных ўзаемаадносін у духоўнай і побытавай прасторы вясковага соцыума. Структурна-кампазіцыйная мадэль каменнага комплекса ў цэлым была непасрэдным адлюстраваннем зместу рытуальнай практыкі, адрасаванай нябеснай ахоўніцы, і таго кола людзей, якія мелі права прымаць у ёй непасрэдны ўдзел. Абрад ушанавання Мараны ляжаў у той самай плоскасці, у якой разгортвалася большасць каляндарных абрадавых практык беларусаў. Аднак прастора яго правядзення была вынесена за межы вясковай тэрыторыі, да таго ж у ім выразна прасочвалася сацыяльная стратыфікацыя грамадства (нешта падобнае адбывалася ў іншых рэгіёнах Беларусі на Тройцу, калі вясковая валхвіня збірала дзяўчат перадшлюбнага ўзросту і на працягу некалькіх дзён праводзіла абрад ініцыяцыі ў мясцовым сакральным бярозавым гаі). Трохузроставы фактар удзельніц (дзяўчаты, жанчыны, бабулі) пераконвае нас у тым, што дыялог з нябеснай ахоўніцай прынцыпова адрозніваўся ад тых духоўных практык, у якіх паміж сабой суіснуюць дзве шматвяковыя духоўныя дамінанты – язычніцкая і хрысціянская. Тут няма элементаў душэўнай пакорлівасці, першароднай грахоўнасці, зямной прыніжанасці. Абрад як зварот да Нябёсаў, як новае тварэнне свету па алгарытму дзейнасці першапродкаў, як неабходнасць падтрымання касмічнай і зямной раўнавагі нагадваў сабой дыялог Багіні (нябеснай ахоўніцы) і Мадоны (жанчыны-Маці як прадаўжальніцы яе справы на Зямлі), Багіні і жанчыны-Рожаніцы, Багіні і Валхвіні як тых, хто ведаў тайны зямнога існавання.
Рытуальна-абрадавы комплекс быў дакладна арыентаваны па баках свету і адносна Млечнага Шляху. Уваход у прастору правядзення рытуалу зарыентаваны на ўсход сонца. Магчыма, якраз таму і само правядзенне прадуцыравальных абрадў прыпадала на ранні час: на “час Венеры”, г.зн. на той момант, які папярэднічаў усходу свяціла і падчас з’яўлення яго над гарызонтам зямлі. Уваход прамаркіраваны ключавым атрыбутам – каменным крыжам у рост чалавека. Даўным-даўно ён паваліўся і паступова пачаў асядаць у зямлю. Аднак некалькі год таму гэты крыж знайшлі вучні мясцовай школы (в.Эсьмоны), якія затым разам з настаўнікам гісторыі паднялі яго і паставілі на колішняе, абрадавым канонам прадугледжанае месца. За спінай крыжа разгортвалася ладная па памерах сакральная прастора рытуальнага комплекса. На працягу некалькіх гадзін мы крок за крокам абследавалі прастору комплекса і праз нейкі час у нас з’явіліся пэўныя падставы для рэканструкцыі падзей, якія на працягу дзесяці стагоддзяў разгортваліся тут у дакладна вызначаны час – у дзень весеньскага раўнадзенства.
У пяці метрах ад крыжа знаходзіўся круг, выкладзены камянямі, яго дыяметр складаў прыкладна сем метраў. За гэтым кругам на адлегласці ў два метры былі размешчаны яшчэ два роўнавялікія кругі, дыяметр якіх таксама складаў каля сямі метраў. Такім чынам, агульная кампазіцыя абрадавага комплекса нагадвала піраміду, вяршыню якой утвараў уваходны крыж, а аснову – два сяміметровыя кругі, таксама выкладзеныя камянямі і паміж імі гэтаксама было два метры адлегласці. Некалькі год таму падобны комплекс мы знайшлі ў Лагойскім раёне. Адзінае, чаго там не ўдалося адшукаць, гэта ўваходнага крыжа.
У сувязі з тым, што ў якасці нябеснага ахоўніка была абрана жанчына (багіня Марана), то, адпаведна, і ў абрадавых падзеях яе ўшанавання мелі права прымаць удзел толькі жанчыны. Той самы гендэрны падыход захаваны і ў сучасным існаванні абрада “Варвараўская “Свяча” (в.Басценавічы Мсціслаўскага раёна). Неабходна адзначыць, што ў дзень ушанавання багіні тут збіраліся практычна ўсе жанчыны навакольных вёсак. Прычым кампазіцыя комплекса мела дакладна арыентаваную сацыяльна-статусную і ўзроставую накіраванасць. Тры выкладзеныя з камянёў колы сведчаць пра тое, што ў сакральным абрадзе прымалі ўдзел прадстаўнікі трох узроставых груп або трох пакаленняў людзей. Паспрабуем рухацца ў жыццёва-храналагічным парадку, адштурхоўваючыся ад узросту самых маладых удзельніц і хоць у нейкай ступені прыадкрыць тайну сакральна-магічных падзей.
Калі стаяць да крыжа тварам, то вакол левага круга асновы піраміды збіраліся дзяўчаты перадшлюбнага ўзросту (сімвалічнае кола эмоцый і адкрыццяў, сустрэчы з будучыняй). Прычым тут прысутнічалі толькі аднагодкі, якім трэба было прайсці абрад ініцыяцыі-пасвячэння і тым самым атрымаць публічнае права быць засватанай і родавае благаслаўленне на шлюб. Дзяўчаты былі апрануты ў белае адзенне. У сярэдзіне круга на каленях на расцеленым ручніку стаяла вопытная жанчына-знахарка, якая ў паўсядзённым жыцці вёскі выконавала ролю вясковай бабкі-павітухі. Калі быць больш дакладным, то вакол яе сабраліся ўсе тыя, каго яна трымала на сваіх руках у момант з’яўлення на гэтым свеце – падчас нараджэння. Перад ёю на свой ручнік станавілася адна з прысутных дзяўчат і пачыналася споведзь-іспыт аб веданні тайнаў жаночага арганізма, аб тым, што такое першы сексуальны кантакт з мужчынам і аб захоўванні арганізмам памяці аб ім на ўсё жыццё, аб разуменні таго, як гадаваць дзяцей і падтрымліваць лад у сям’і. Вялікае значэнне надавалася веданню абрадавых гімнаў, правілаў паводзін у рытуальных сітуацыях, уменню ткаць, вышываць, весці гаспадарку.
Справа ад дзяўчат знаходзіўся другі абрадавы цэнтр, вакол якога гуртаваліся жанчыны рэпрадуктыўнага, дзетароднага ўзросту (кола фізічнага сталення і духоўнага станаўлення). У сярэдзіне круга на абрусе станавіліся на калені тры жанчыны-знахаркі, спінай адна да адной, і кожная з іх вяла гаворку з тымі жанчынамі, якія месціліся насупраць яе. Тут праходзіла споведзь зусім іншага характару. Жанчыны расказвалі аб розных сямейных непаразуменнях, хваробах, прасілі дапамогі ў вырашэнні пытанняў наладжвання адносін паміж прадстаўнікамі розных пакаленняў і розных родаў. Трэба сказаць, што падзеі гэтага сегмента сакральнага комплекса былі самымі крэатыўнымі. Жанчыны-знахаркі праводзілі сеанс калектыўнай энергаінфармацыйнай карэкцыі. Яны здымалі родавыя праклёны, правілі фізічны і псіхічны стан прысутных, уплывалі на долю жанчын, здымаючы ўсялякія міжпакаленныя непаразуменні. На той час гэта была звычайная практыка карэкцыі ўнутранага стану жанчыны-Рожаніцы.
Вакол трэцяга кола камянёў гуртаваліся жанчыны самага сталага веку, тыя, якія вырашылі для сябе праблему прадаўжэння роду, атрымалі сацыяльны статус бабулі, прычым той, якая валодала тайнымі ведамі народнай медыцыны (кола духоўнай сталасці, гурт набліжаных, пасвечаных, фактычна зямных паўбагінь) . Тут збіраліся мясцовыя знахаркі, ведзьмы, калдунні, валхвіні, павітухі. Гэта былі тыя, хто ў многім ведаў, што чакае ў жыцці дзяўчат перадшлюбнага ўзросту, яны маглі прадбачыць, хто і за каго выйдзе замуж. Таму ў сярэдзіне гэтага кола вызначаліся лёсы будучых пакаленняў, іх доля, здароўе, гармонія суіснавання ў гэтым свеце. Непасрэдная далучанасць дзяўчат да прасторы абрадавай практыкі і іх закручванне ў энергетычнае і інфармацыйнае поле вядунняў было мэтанакіраваным актам канструявання будучыні мясцовых Родаў. Таму ў даным выпадку не дапускалася ніякая выпадковасць у шлюбных адносінах. Валхвіні ведалі, які з родаў знаходзіцца на якой ступені рэінкарнацыі, таму зводзілі па жыцці ў сямейныя пары максімальна набліжаных, каб прадаўжальнік рода былі дастойнымі сваіх продкаў. У цэнтры гэтага круга стаяла ўпрыгожаная саламяная выява Мараны. Аснову “фігуры” складаў звычайны жытнёвы сноп, аздоблены спадніцай, наміткай і поясам. Кожная з жанчын клала перад сабой ахвяраванні (як правіла, рознага роду дамашняе печыва, прадметы вядзення хатняй гаспадаркі) і адначасова прадметы-амулеты, якія яны выкарыстоўвалі ў рытуалах лекавання людзей. Прысутнасць Мараны надавала гэтым рэчам статус магічнага абярэга, пасрэдніка паміж светам жывых і славянскім пантэонам небажыхароў. Адной з важных складовых дыялогу вядунняў з нябеснай патронкай былі калектыўныя маленні аб лёгкіх родах, аб тым, каб выправіць сітуацыю ў той сям’і, у якой была вялікая смяротнасць сярод дзяцей.
Важкім аргументам на карысць гэтых разважанняў было тое, што непадалёку ад гэтага круга мы знайшлі яшчэ два рытуальныя цэнтры складанага комплекса, у адным з якіх знаходзіўся вялікі плоскі камень Рожаніц. Зараз цяжка сказаць, якую непасрэдную функцыю ён выконваў. Магчыма, у цёплы перыяд года прама на ім маглі прымаць роды бабкі-павітухі (асабліва ў тых сітуацыях, калі разумелі, што роды будуць цяжкія), а магчыма, да яго як на духоўную споведзь загадзя, за некалькі тыдняў да мяркуемых родаў, прыходзілі тыя рожаніцы, у якіх раней паміралі дзеці. Энергетыка зоны камня павінна была паспрыяць нармалёваму развіццю плода, яго захаванню і своечасоваму нараджэнню.
Зноў жа неабходна правесці паралель з комплексам у Лагойскім раёне. Калі мы прапанавалі незамужнай дзяўчыне прысесці на столавідны камень на некалькі хвілін, то здарылася так, што літаральна праз мінуту дзяўчына пачала скардзіцца на моцны галаўны боль, і яна ледзьве не страціла прытомнасць. Разам з намі былі людзі, якія практычна займаюцца народнай медыцынай, яны хутка выправілі стан перапужанай дзяўчыны. Затое зусім іншай была рэакцыя на энергетыку камня той жанчыны, якая ўжо на працягу некалькіх год не магла зацяжарыць і нарадзіць дзіця.
Лічылася неабходным прыйсці да крыжа і да каменя Рожаніц тым цяжарным жанчынам, якія ўжо разумелі, што ў іх будуць блізняты. Па народных павер’ях нараджэнне блізнят або двайнят прадказвала вёсцы розныя катаклізмы, у тым ліку і гібель вялікай колькасці людзей. Таму хаджэнне да каменя Рожаніц было рытуальным актам своеасаблівай нейтралізацыі такога прадракання. Жанчына прасіла ў нябеснай ахоўніцы спагады не толькі сабе, але і аднавяскоўцам. Пры гэтым яна прыносіла ў якасці ахвяравання сыту, мёд і прарошчанае зерне жыта – солад, з якога затым рабілі напоі для будучага сямейнага рытуала імянарачэння.
Побач з каменем Рожаніц знаходзіўся яшчэ адзін важны сакральны цэнтр абрадавага комплекса багіні Мараны. У прытык адзін да аднаго ляжалі два невялікія па памерах камяні, адзін з якіх нагадваў латок (ён стаяў пад нахілам прыкладна ў 60 градусаў і меў даволі востра заточаны верх), па якім на Вялікдзень качаюць крашаныя яйкі, а другі ляжаў побач і меў заглыбленне ў дыяметры калі 20 см і глыбінёй каля 5 см. Усе гэтыя культурныя артэфакты ўказваюць на тое, што гэта быў рытуальны цэнтр ахвярапрынашэння. У сувязі з тым, што памеры камянёў былі невялікія, можна выказаць меркаванне, што ў ахвяру прыносілі пеўня або курыцу.
Прастору рытуальнага комплекса распачынаў і адначасова замыкаў камень-крыж. Знаходзячыся на геаметрычнай вяршыні пірамідальнага па форме комплекса, крыж знітоўваў у адно цэлае ўсе рытуальныя цэнтры, вакол якіх разгортваліся падзеі ўшанавання нябеснай ахоўніцы. Яго вышыня складала прыкладна 170см, а размах “рук” – каля аднаго метра. На працягу ўсяго абрада ўшавання Мараны каля крыжа стаяла на каленях галоўная валхвіня гэтай мясцовасці. Яна распачынала рытуал спяваннем спецыяльных гімнаў, затым быццам ў трансавым стане доўга малілася, пры гэтым трымала пад непасрэдным кантролем ўсё, што адбывалася ў прасторы абрадавых падзей. Як толькі працэдурныя пытанні кожнага з сегментаў комплекса быдуць вырашаны, эпіцэнтрам рытуала станавіўся крыж. Сюды падводзілі і ставілі спінай да крыжа тых жанчын, якіх трэба было пазбавіць ад ўздзеяння негатыўных сіл прыроды і соцыума. Крыж “адцягваў” хваробы, дапамагаў пазбавіцца эпілепсіі (“падучай”), родавых праклёнаў, розных “паддзелаў”, “правіў” маладую жанчыну, каб яна змагла нарадзіць дзіця.
Напрыканцы абрадавых падзей жанчыны зносілі тры саматканыя ручнікі, на якіх стаялі на каленях валхвіні ў сярэдзіне кожнага кола, і павязвалі на каменны крыж. Прычым спосаб павязвання нагадваў той, якім на вяселлі павязвалі сватоў. Адзін ручнік пускалі праз правае плячо пад левую руку, другі, наадварот, праз левае плячо пад правую руку вузлом. А трэці мацавалі на поясе так, каб канцы ручніка нагадвалі жаночы фартух. Пакуль мацавалі ручнікі, усе прысутныя жанчыны ўтваралі адзінае суцэльнае кола па мяжы ўсяго рытуальнага комплекса. А затым кола быццам бы разрывалася – жанчыны дзвюмя ручаінамі (па левую і па правую руку галоўнай валхвіні) выходзілі на дарогу. Гурт кіраваўся ў вёску. Зноў гучалі жаночыя галасы, людзі пачыналі абмяркоўваць свае паўсядзённа-побытавыя справы.
Кожная з валхвінь рабіла спецыяльны напой (медавуха, на кавалкі падзелены блін) ў глыбокай глінянай місе, затым звязаўшы тры маленькія галінкі елкі, яна макала пучок ў пітво і асвячала ім удзельнікаў жывога кола.
На той час, калі мы знаёміліся з абрадавым комплексам пад Бялынічамі, нам здавалася, што маем справу з глыбінным пластом нашай Традыцыі, якая, на жаль, не ўзнаўляецца ў сённяшняй духоўнай практыцы гэтага рэгіёна. Па выніках незвычайнай экспедыцыі мы падрыхтавалі, далі яму магчымасць “адляжацца”, а самі паехалі адпачываць у Балгарыю. У апошні дзень адвячоркам за намі прыехаў мікрааўтобус, каб завесці ў Варну, у аэрапорт. Побач з вадзіцелем сядзела малая дзяўчына і хутка гаварыла на рускай мове, але па ўсім было бачна, што яна не з Расіі. Разгаварыліся. Аказалася, што яна нарадзілася ў Польшчы, зараз жыве ў Літве, а ўлетку працуе ў Балгарыі. На наша пытанне, а як завуць пані, дзяўчына ўсміхнулася і сказала: “Марэна”. – “А ці можна перакласці ваша імя на рускую мову?” – прыстаем мы да дзяўчыны. Яна ў адказ: Так, можна - мечта”. Вось вам і выкрутасы лёсу. Нам падалося, што сама нябесная багіня, адна з ахоўніц славянскіх народаў, пераўвасобілася ў постаць імпэтнай паненкі, каб нагадаць нам аб тым, што старажытная міфалогія нікуды не згінула, яна побач з намі, яна ў нас саміх, прарастае новымі парасткамі па ўсёй славянскай зямлі, каб перасцерагчы нас ад бяды. Марана – Мара (адсюль, відаць, і Марыя) – Мечта. Няхай яна будзе (як тая польская Марэна для нас у Балгарыі) для ўсіх нас ахоўніцай і пуцяводнай зоркай у светлую будучыню. Можа, калі-небудзь надорыцца той час, калі нашы беларускія жанчыны збяруцца ў тым сакральным месцы багіні Мараны і памоляцца за шчаслівы лёс беларускага народа.
Аксана КАТОВІЧ, Янка КРУК
Мерапрыемства праводзіцца на добраахвотнай аснове.
Не выявіць ні секунды абыякавасці.
