Вы тут

Заусёды жывое


Усё сваё свядомае жыццё ў дачыненні да кніг я не магу рабіць дзве простыя рэчы. Па-першае, я не магу іх рваць альбо выкідаць. Кнігі не першай неабходнасці я перавожу на лецішча альбо ахвярую сябрам і знаёмым, калі бачу, што ім яны больш патрэбны, чым мне. Па-другое, я ніколі на кнігах не раблю ніякіх пазнак, нават алоўкам. Верагодна, прычына ў тым, што ў маім раннім дзяцінстве ўласных кніг было вельмі мала, а першыя, якія ўспамінаюцца з таго далёкага часу, калі я толькі-толькі вучыўся чытаць, да дзіцячых залічыць цяжка: «Вецер у соснах» Івана Навуменкі ды «Вітраж» Янкі Брыля. Ужо, відаць, ніколі не забуду, як з-за цётчынага пляча чытаў «Вецер у соснах». Ды якое там чытаў: я паспяваў з горам напалам адолець толькі некалькі верхніх радкоў, як яна ўжо прачытвала дзве старонкі і перагортвала далей. Але такой бяды: для мяне галоўнае быў сам працэс складання літар у словы, слоў — у сказы.

5-37

І ўсё ж, думаецца, галоўная прычына ў тым, што кніга неяк адразу стала для мяне аб'ектам пакланення. І кніга сама па сабе, калі мець на ўвазе яе знешні выгляд, яе «канструкцыю», і, вядома ж, кніга як месца, дзе, здавалася б, самыя звычайныя словы, але выстраеныя ў пэўным парадку, як рознакаляровыя шкельцы ў дзіцячым калейдаскопе, набываюць сілу магічнага прыцягнення.

І само слова — напісанае, надрукаванае — стала для мяне таксама аб'ектам пакланення. Памятаю з таго ж далёкага ранняга дзяцінства: стрыечная сястра, ужо старшакласніца, сядзіць у хаце за сталом пасярод прасторнага пакоя (прасторнага для мяне тады — цяпер я ведаю, што ён даволі маленькі), выконвае пісьмовае дамашняе заданне. Я стаю побач і заварожана гляджу, як з-пад кончыка стрыжня яе аўтаручкі, нібы дзякуючы нейкаму чараўніцтву, хутка-хутка з'яўляюцца ў вучнёўскім сшытку мудрагелістыя завітушкі-літараты. Сястра заканчвае пісаць, выходзіць з пакоя, і я тут жа займаю яе месца, хапаю аўтаручку — і ў тым жа сшытку, не адрываючы рукі, злева направа крывымі радамі пачынаю «пісаць»: малюю хвалістыя ды кручкаватыя лініі...

У прыцягальнай сіле слова ў сваім жыцці я пераконваўся безліч разоў. Напрыклад, калі служыў у войску і лёс закінуў мяне на паўтара года ў далёкую Манглолію, у полк, дзе на той момант служылі ўсяго некалькі беларусаў. Як неўзабаве аказалася, і чытачоў на ўсю палкавую бібліятэку сярод радавых ды сяржантаў таксама было некалькі. Памятаю спецыяльныя шчыты ля казармаў, на якіх вывешвалі свежыя нумары газеты «Красная звезда». Але каля гэтых шчытоў, як правіла, заўсёды было пуста. Калі нехта з маладых ды нявопытных байцоў затрымліваўся там, а побач аказваўся той, хто ўжо насіў ганаровае званне «дзед», малады мог нявінным чытаннем стварыць сам сабе праблему: «Ты што, самы граматны тут? Табе, значыць, заняцца няма чым?!» І часта работа для байца, не па яго ахвоце і не самая прыемная, тут жа знаходзілася. Адарванасць ад друкаванага слова там, у чужой краіне, была для мяне страшнай пакутай. І без кніг я, здаецца, пратрываў не больш, чым паўгода: пасля такога тэрміну службы ўжо можна шмат што сабе дазволіць. А затым здарыўся цуд: следам за мной у бібліятэку паступова сталі запісвацца іншыя хлопцы. Калі ўжо адслужыў і вярнуўся дадому, я доўгі час даволі часта ўспамінаў Манголію: вузкія, брудныя вулачкі Чайбалсана; стэп, на якім, куды не кінеш вокам, не ўбачыш ніводнага дрэва; неба, на якім тыднямі можа не быць ніводнай аблачыны. І напачатку мне вельмі хацелася ведаць, як пажывае наша самая «чытаючая рота». Я не быў упэўнены, што там усё засталося па-ранейшаму: новыя «дзяды» заўсёды ўстанаўліваюць свае правілы і дыктуюць свае законы.

Але гэты выпадак не толькі яшчэ раз паказаў мне вялікую прыцягальную сілу слова. Усё куды больш глыбока і складана. Мы часта кажам: «Чужая душа — пацёмкі». Але гэтак жа кепска ведаем і сваю душу. Калі сцвярджаем, што сёння нашмат менш чытаюць кнігі, чым гадоў трыццаць таму, то гэтае сцвярджэнне гаворыць хутчэй пра нейкія знешнія фактары, а не пра наш душэўны стан, пра нашу душу, у якой, на самай справе, не стала менш цягі да прыгожага, да высокага. Некалькі гадоў таму адзін з расійскіх тэлеканалаў правёў вулічнае апытанне, задаючы выпадковым прахожым правакацыйныя пытанні накшталт: каго выберуць старшынёй Саюза пісьменнікаў — Шолахава ці Салжаніцына? І людзі, падуладныя магіі слова, а ў гэтым выпадку, магіі тэлеслова, вера ў якое па-ранейшаму вялікая, людзі, раптоўна адарваныя тэлевізійнікамі ад нейкіх уласных думак, не падазраючы падвоху, выказвалі свае аргументы на карысць Салжаніцына ці Шолахава. Тут, вядома, не трэба цешыць сябе ілюзіямі: сёння сапраўды мала чытаюць класіку, кепска ведаюць біяграфіі — нават на ўзроўні «жывы» ці «даўно памёр» — славутых пісьменнікаў. Але хацелася б спытаць у тых, хто задумаў такое апытанне (як, зрэшты, і ў супрацоўнікаў многіх іншых тэлеканалаў): а як часта ў сваіх перадачах яны расказваюць пра тых, хто складае гонар нацыянальнай літаратуры? Раз на год, ці, можа, нават радзей? А як часта яны расказваюць пра асабістае жыццё прадстаўнікоў сучаснага шоу-бізнесу: раз на тыдзень, раз на дзень?..

Напластаванне самай рознай інфармацыі, «смажаных» фактаў, усё глыбей адсоўвае ў душы (ды і ў памяці!) тое, да чаго мы звяртаемся рэдка. Але яно, тое, — усё роўна жывое! Не так даўно трапіў я на вячэрні маскоўскі Арбат. Нечакана маю ўвагу прыцягнулі людзі, якія сабраліся каля імправізаванай сцэны непадалёк ад помніка Акуджаву. Я падышоў бліжэй: аказалася, усе ўважліва, нібы зачараваныя, слухаюць, як хлопец гучна і пранікнёна чытае вершы Ясеніна. Ён закончыў чытаць, пад апладысменты праціснуўся паміж слухачоў, апынуўся побач са мной, і я ўбачыў на яго вачах слёзы. Праз імгненне да яго падышла дзяўчына, яны абняліся і так стаялі некалькі хвілін. А на імправізаванай сцэне ўжо выступаў іншы чытальнік.

Я не ведаю, што гэта былі за людзі. Маладыя паэты? Студэнты — будучыя філолагі? Зусім неабавязкова. Ва ўсялякім разе, зусім неабавязкова, што ўсе, хто чытаў вершы класікаў і хто іх слухаў, мелі самае непасрэднае дачыненне да літаратры. Магчыма, сярод іх былі маладыя праграмісты, мастакі... Ды што цяпер гадаць. Справа, у прынцыпе, зусім не ў гэтым. А ў тым, што надыходзяць моманты, і ў нашых душах, у іх неразгаданых глыбінях ажывае нешта дзівосна-светлае — як рэакцыя на ўсё прыгожае і высокае. У тым ліку рэакцыя і на яго вялікасць Слова, якая прымушае нас хораша ўсміхацца адно аднаму і нават выклікае слёзы.

Я часта бываю ў розных гарадах Беларусі, у тым ліку ў будныя дні, узіраюся ў заклапочаныя твары людзей — звычайныя людзі, звычайнае жыццё. І я ўжо шмат гадоў запар з задавальненнем езджу ў тыя ж гарады на святкаванне Дня беларускага пісьменства. І бачу, як хораша рэагуюць людзі на паэтычнае слова Купалы, Коласа, Багдановіча, што гучыць са сцэны, як беражліва бяруць у рукі цудоўна аформленыя кнігі з тымі ж творамі нашых класікаў. Бяруць не як тавар, а як нешта духоўна важнае і патрэбнае. Я ведаю, што ў гэтыя моманты ў іх душах ажывае штосьці дзівосна-светлае і шчымлівае.

Алесь Бадак, паэт, празаік, дырэктар выдавецтва «Мастацкая літаратура»

Выбар рэдакцыі

Грамадства

Час клопату садаводаў: на якія сарты пладовых і ягадных культур варта звярнуць увагу?

Час клопату садаводаў: на якія сарты пладовых і ягадных культур варта звярнуць увагу?

Выбар саджанца для садавода — той момант, значнасць якога складана пераацаніць.

Культура

Чым сёлета будзе здзіўляць наведвальнікаў «Славянскі базар у Віцебску»?

Чым сёлета будзе здзіўляць наведвальнікаў «Славянскі базар у Віцебску»?

Канцэрт для дзяцей і моладзі, пластычны спектакль Ягора Дружыніна і «Рок-панарама».