Ра­га­ты «ўдзель­нік» пар­ты­зан­ска­га па­ра­да

16 лі­пе­ня 1944 го­да ў вы­зва­ле­ным Мін­ску ад­быў­ся адзі­ны ў гіс­то­рыі Вя­лі­кай Ай­чын­най пар­ты­зан­скі па­рад. Як жа яны імк­ну­лі­ся, яго ўдзель­ні­кі, ча­ка­ніць крок пе­рад ім­пра­ві­за­ва­най тры­бу­най! Га­ло­вы гор­да пад­ня­ты. Го­нар у ва­чах. Па­ста­ва «ў струн­ку». У ру­ках схуд­не­лых пар­ты­зан — са­мая раз­на­стай­ная ка­лек­цыя зброі, у тым лі­ку ўзо­ры, вы­раб­ле­ныя ляс­ны­мі ўмель­ца­мі. Удзель­ні­каў па­ра­да су­стра­ка­лі з за­хап­лен­нем. Усе яны бы­лі пе­ра­мож­ца­мі. І хоць да кан­ца вай­ны за­ста­ва­ла­ся яшчэ дзе­вяць ме­ся­цаў, бе­ла­рус­кі на­род ужо свят­ка­ваў пе­ра­мо­гу — па­збаў­лен­не кра­і­ны ад гіт­ле­раў­скай аку­па­цыі.

Са­праў­ды, на гэ­тым зна­ка­мі­тым па­ра­дзе ўсё бы­ло па­важ­на і свя­точ­на. Але не абы­шло­ся без кур'­ё­зу. У ад­ной з ка­лон за кі­ру­ю­чым са­ста­вам атра­да «Ба­раць­ба» пар­ты­зан­скай бры­га­ды «На­род­ныя мсці­ўцы» ішоў... сі­ва­ба­ро­ды ка­зёл у фу­раж­цы ня­мец­ка­га афі­цэ­ра. Вы­гля­даў ён да­во­лі за­баў­на: на гру­дзях «кра­са­ва­лі­ся» фа­шысц­кія ор­дэ­ны і ме­да­лі, на ле­вым бо­ку ві­се­ла ра­кет­ні­ца, на пра­вым — са­ні­тар­ная сум­ка. За­вяр­ша­лі воб­раз вя­лі­кія аку­ля­ры. Пры­бра­нае пар­на­ка­пыт­нае зня­ла та­ды ва­ен­ная кі­на­хро­ні­ка, дзя­ку­ю­чы ча­му ра­га­ты ўдзель­нік па­ра­да тра­піў у гіс­то­рыю, як га­во­рыц­ца, на ста­год­дзі.

Ча­му ўсё ж та­кі жы­вё­ла з'я­ві­ла­ся пад­час гэ­тай гіс­та­рыч­най па­дзеі? На­вош­та, ды і на­огул, хто пры­ду­маў гэ­ты «ход... каз­лом»? У по­шу­ках ад­ка­заў на гэ­тыя пы­тан­ні да­во­дзі­ла­ся чуць са­мыя не­ве­ра­год­ныя гіс­то­рыі. У тым лі­ку, што, маў­ляў, ка­зёл быў «пра­пі­са­ны ў сцэ­на­рыі» як сім­вал зры­ну­та­га фа­шыз­му ў Бе­ла­ру­сі.

Усе кроп­кі над «і» ў свой час да­па­мог мне рас­ста­віць Аляк­сей Фі­ла­таў, ча­ла­век-ле­ген­да, без уся­ля­ка­га пе­ра­боль­шан­ня. З 1938 го­да ён зна­хо­дзіў­ся ў ра­дах Чыр­во­най Ар­міі. У ве­рас­ні 1939-га, ужо афі­цэ­рам, ён вы­зва­ляў За­ход­нюю Бе­ла­русь, за­тым ва­я­ваў з фі­на­мі, на Ка­рэль­скім пе­ра­шый­ку, удзель­ні­чаў у пра­ры­ве лі­ніі Ма­нер­гей­ма і ава­ло­дан­ні Вы­бар­гам. У га­ды Вя­лі­кай Ай­чын­най ён пры­маў ак­тыў­ны ўдзел у пар­ты­зан­скім ру­ху, быў ка­ман­дзі­рам пар­ты­зан­ска­га атра­да «Ба­раць­ба». Та­го са­ма­га, яко­му бы­ло да­ве­ра­на ад­крыць зна­ка­мі­ты па­рад у скла­дзе пар­ты­зан­скай бры­га­ды «На­род­ныя мсці­ўцы» імя Ва­сі­ля Ва­ра­нян­ска­га.

Па­вод­ле ўспа­мі­наў Аляк­сея Фі­ла­та­ва, з'я­віў­ся ка­зёл у пар­ты­зан­скім атра­дзе «Ба­раць­ба» во­сен­ню 1943 го­да пас­ля раз­гро­му ня­мец­ка­га гар­ні­зо­на на чы­гу­нач­най стан­цыі Ку­ра­нец. Та­ды пар­ты­за­ны зні­шчы­лі больш за 150 па­лі­ца­яў і фа­шыс­таў, элект­ра­стан­цыю, склад га­ру­ча­га, бу­ды­нак па­лі­цэй­скай упра­вы і жан­дар­ме­рыі. Да­ста­лі­ся ім і доб­рыя тра­феі: ма­та­цык­лы, аў­та­ма­бі­лі, зброя і бо­еп­ры­па­сы. Там жа апы­нуў­ся і бяз­до­мны ху­ды ка­зёл, яко­га пар­ты­за­ны за­бра­лі з са­бой у лес і па­ста­ві­лі на за­бес­пя­чэн­не. Кар­мі­лі жы­вё­лу тым, што елі са­мі. Не­ўза­ба­ве Ма­лы (так на­зва­лі каз­ла) стаў усе­агуль­ным улю­бён­цам пар­ты­зан.

Свой хлеб ка­зёл ад­пра­цоў­ваў сум­лен­на. На­роў­ні са сва­і­мі апе­ку­на­мі ён удзель­ні­чаў у ба­я­вых апе­ра­цы­ях. Пад аг­нём у ад­кры­тую ён заў­сё­ды ішоў за сан­ін­струк­та­рам, пе­ра­но­ся­чы на ба­ку са­ні­тар­ную сум­ку з ме­ды­ка­мен­та­мі. Як са­праўд­ны «ба­я­вы ся­бар» Ма­лы ўдзель­ні­чаў у пра­ры­ве бла­ка­ды бры­га­ды «На­род­ныя мсці­ўцы», а паз­ней, як вы­свет­лі­ла­ся, і ў пар­ты­зан­скім па­ра­дзе ў Мін­ску. Ха­дзі­лі яшчэ ле­ген­ды, што быц­цам пар­ты­за­ны вы­мень­ва­лі на пры­ру­ча­на­га каз­ла ў на­сель­ніц­тва зброю і харч, а ён усё роў­на по­тым уця­каў і вяр­таў­ся да ляс­ных сал­дат.

Па ўспа­мі­нах Аляк­сея Мац­ве­е­ві­ча, бры­га­да «На­род­ныя мсці­ўцы», у склад якой ува­хо­дзіў атрад Фі­ла­та­ва, пры­бы­ла ў ста­лі­цу за пяць дзён да па­чат­ку пар­ты­зан­ска­га па­ра­да. Трэ­ні­роў­кі з ра­ні­цы да ве­ча­ра пра­хо­дзі­лі ў ра­ё­не цаг­ля­на­га за­во­да. З пры­чы­ны та­го, што атрад Фі­ла­та­ва на трэць скла­даў­ся з сал­дат-акру­жэн­цаў і ў стра­я­вым пла­не яны вы­гля­да­лі лепш за ін­шых, бы­ло пры­ня­та ра­шэн­не ме­на­ві­та атра­ду «Ба­раць­ба» ад­крыць пар­ты­зан­скі па­рад. На­ту­раль­на, ні ка­ман­дзір Аляк­сей Фі­ла­таў, ні ка­мі­сар атра­да Ва­сіль Ман­ні­каў не збі­ра­лі­ся ста­віць у строй упёр­тае пар­на­ка­пыт­нае. Больш за тое, ка­лі б яны ве­да­лі, што на гэ­тым па­дзей­ным ме­ра­пры­ем­стве зда­рыц­ца вось та­кі «ход... каз­лом», не­су­мнен­на, ка­тэ­га­рыч­на за­ба­ра­ні­лі б гэ­та ра­біць сва­ім пад­на­ча­ле­ным. А Ма­ло­га без да­зво­лу ўзя­лі з са­бой ра­да­выя пар­ты­за­ны. І, маг­чы­ма, пры­бра­ная жы­вё­ла прай­шла б у па­рад­най ка­ло­не ні­кім не­за­ўва­жа­най (каз­ла вя­лі на па­вад­ку), ка­лі б не вы­пад­ко­вае зда­рэн­не.

Па­вод­ле слоў Фі­ла­та­ва, пад­час ру­ху па­рад­на­га строю ад­бы­ла­ся не­вя­лі­кая за­трым­ка. Ска­рыс­таў­шы­ся гэ­тым, ка­зёл вы­рваў з рук ар­ды­нар­ца пер­ша­га ўзво­да лан­цу­жок і вы­бег на­пе­рад атра­да. Да­рэ­чы, у Ма­ло­га, у яго каз­лі­най на­ту­ры, бы­ла та­кая асаб­лі­васць: ён ні­ко­лі не лю­біў ха­дзіць зза­ду. Вось і на па­ра­дзе ён не за­ха­цеў быць на «ін­шых ро­лях». Жы­вё­ла ста­ла на­пе­ра­дзе строю, за­ня­ўшы мес­ца ад­ра­зу за ка­ман­да­ван­нем атра­да. І што дзіў­на, ішоў ён з пар­ты­за­на­мі на­га ў на­гу. І ад­ра­зу ся­род гле­да­чоў пра­ка­ці­ла­ся хва­ля вя­сё­ла­га ажыў­лен­ня. «Усе ча­мусь­ці вы­ра­шы­лі, што ка­зёл сім­ва­лі­зуе дур­но­га і ўпарт­ага фа­шыс­та. А на­са­мрэч яго пры­сут­насць пад­крэс­лі­ва­ла вя­сё­лы дух пар­ты­зан, якія пе­ра­маг­лі гіт­ле­раў­скіх аку­пан­таў».

І як­раз гэ­ты мо­мант здо­леў зняць ва­ен­ны апе­ра­тар, які, на­пэў­на, быў здзіў­ле­ны, уба­чыў­шы та­кую кар­ці­ну. Да­рэ­чы, дзя­ку­ю­чы Ма­ло­му сам ка­ман­дзір атра­да Аляк­сей Фі­ла­таў ра­зам з ка­мі­са­рам Ва­сі­лём Ман­ні­ка­вым бы­лі за­ха­ва­ны для гіс­то­рыі не­вя­до­мым кі­на­апе­ра­та­рам. Ця­пер гэ­тыя кад­ры кі­на­хро­ні­кі за­хоў­ва­юц­ца ў фон­дзе Бе­ла­рус­ка­га дзяр­жаў­на­га му­зея гіс­то­рыі Вя­лі­кай Ай­чын­най вай­ны як па­мяць аб гіс­та­рыч­най па­дзеі.

Пас­ля па­ра­да пар­ты­зан атрад «Ба­раць­ба» быў рас­фар­мі­ра­ва­ны, а яго ка­ман­дзі­ра Аляк­сея Фі­ла­та­ва на­кі­ра­ва­лі на пар­тый­ную пра­цу ў Ба­ры­саў. У го­ра­дзе на Бя­рэ­зі­не Аляк­сей Мац­ве­е­віч пра­ца­ваў больш за со­рак га­доў, ак­тыў­на ўдзель­ні­чаў у па­тры­я­тыч­ным вы­ха­ван­ні моладзі. За доб­лесць і муж­насць, пра­яў­ле­ныя ў пар­ты­зан­скай ба­раць­бе, ён быў уз­на­га­ро­джа­ны ор­дэ­на­мі Чыр­во­на­га Сця­га, Ай­чын­най вай­ны І і ІІ сту­пе­ні, ме­да­ля­мі «За ад­ва­гу», «За ба­я­выя за­слу­гі», «Пар­ты­за­ну Вя­лі­кай Ай­чын­най вай­ны» І сту­пе­ні і інш. Па­мёр Аляк­сей Мац­ве­е­віч ва ўзрос­це 97 га­доў, пра­жыў­шы ня­лёг­кае, але не­звы­чай­нае жыц­цё.

Мі­ка­лай Ма­ка­рэ­віч. Фо­та з архіва аў­та­ра.