Адкуль у Бярозе былі ананасы, чарапахі, зуб насарога і самы строгі манаскі ордэн?
У ціхім віры чэрці водзяцца» — у пэўным сэнсе гэтае выказванне можна аднесці да аднаго з невялікіх (няма і 30 тысяч насельніцтва) раённых гарадкоў на паўднёвым захадзе Беларусі — Бярозы. Гэта заўсёды было ціхае месца, і цяпер пра яго можна пачуць хіба што ў прывязцы да размешчаных тут прамысловых прадпрыемстваў, у той час як гісторыя горада ўражвае і веліччу, і трагізмам.
Як у Лондане
Шчыра кажучы, выпраўляючыся ў дарогу, на вялікія адкрыцці мы не разлічвалі. «Я здзіўлена, што ты збіраешся ў наш горад. Пэўна, апроч кляштара картузіянаў у нас больш нічога цікавага і няма», — адрэагавала на запланаваную паездку знаёмая родам з Бярозы. Аднак, як гэта заўсёды бывае ў нязведаных мясцінах, мы ўсё ж спадзяваліся атрымаць новыя ўражанні. І яны не прымусілі сябе чакаць. Першае з іх — здзіўленне. Вядома ж, прыемнае: для горада раённага маштабу Бяроза выглядае вельмі прывабна. Шырокія дарогі з мноствам пешаходных пераходаў і гукавымі святлафорамі. Чыста. Светла. Толькі ў цэнтры мы ўбачылі безліч кветнікаў, каля дзясятка разнастайных малых архітэктурных формаў, некалькі сквераў і як мінімум тры фантаны. Уздоўж галоўнай вуліцы Леніна — пераважна невысокія, прыгожа пафарбаваныя дамы. Ды і прыватны сектар ускраін акуратны і дагледжаны.
Але самае галоўнае — у горадзе адчуваецца вір жыцця. На вуліцах людна, вельмі шмат дзяцей, маладых мам і татаў з каляскамі, і ровары, ровары, ровары... Што адметна, у адрозненне ад сталіцы, дзе веласіпед — пераважна маладзёжны сродак перамяшчэння, тут на двух колах ездзяць людзі сярэдняга ўзросту і нават пажылыя. Абсалютна еўрапейская тэндэнцыя, калі ўзгадаць, што, напрыклад, мэр Лондана дабіраецца да працы на веласіпедзе. Аднак і аўтамабіляў у Бярозе нямала — дарожны рух даволі актыўны. А яшчэ ў горадзе ўражвае вялікая колькасць кідкай вонкавай рэкламы на будынках. Нешта падобнае даводзілася бачыць хіба што ў Бабруйску. «У нас некалькі буйных прадпрыемстваў, людзям ёсць дзе працаваць і зарабляць грошы. Добра развіваецца прыватны бізнес, таму горад сапраўды жыве», — патлумачыла супрацоўніца мясцовай газеты «Маяк». Яна паказвала нам дарогу да кляштара, бо без падказак мясцовых жыхароў у горадзе арыентавацца даволі складана: паказальнікаў тут няма, калі не лічыць таго адзінага — у бок кляштара, але і да яго яшчэ трэба дабрацца.
Бадай, адзінае, што расчаравала ў горадзе, — узровень пунктаў харчавання, якому яшчэ ёсць куды расці. Захацеўшы падмацавацца, карэспандэнты «Звязды» наблукалі на кавярню, але яна аказалася закрытай... на абед. Мясцовыя жыхары параілі нам завітаць у бістро «Стары горад», аднак і там абслугоўванне ўжо скончылася, хаця на гадзінніку было яшчэ толькі 16 апоўдні. Візіт у мясцовы рэстаран «Бяроза» мы вырашылі адкласці на крайні выпадак (можа, дарэмна?), бо ўбачылі па дарозе яшчэ адно бістро. Гэта аказалася звычайная «забягалаўка», дзе прадаюць хот-догі не першай свежасці і пякуць бліны, якія не адрозніваюцца высокімі смакавымі якасцямі, затое цэны на іх — на вышыні. Здзівіла і тое, што сярод мноства прыватных шапікаў, шыльды на якіх сведчылі пра гандаль правіянтам, не знайшлося ніводнага адкрытага. Так што паратункам для галодных турыстаў у Бярозе пакуль што могуць быць толькі крамы ды, магчыма, рэстаран, да якога мы так і не дайшлі.
Па цікавінкі — у музей
Зрэшты, не хлебам адзіным жывы чалавек, і ў плане духоўнай ежы тут знойдуцца свае «далікатэсы». Горад мае як мінімум некалькі цікавых у турыстычным плане аб'ектаў: руіны ўжо згаданага кляштара ордэна картузіянаў, мемарыял у гонар воінаў-афганцаў з царквой, фантанам, сапраўднымі танкамі і верталётамі; старажытная праваслаўная Петрапаўлаўская царква, чырвоныя казармы, парк з пахаваннямі салдат Вялікай Айчыннай... А яшчэ Бяроза — радзіма аднаго з першых прэзідэнтаў Акадэміі навук БССР Паўла Горына-Каляды.
Пра адметнасці горада і раёна можна даведацца ў мясцовым краязнаўчым музеі, што знаходзіцца ў старадаўнім яўрэйскім будынку ў цэнтры горада. Сёлета два гады, як музей працуе пасля рамонту, і прадстаўленая ў ім экспазіцыя сапраўды ўражвае і захапляе з самай першай — археалагічнай — залы. Тут вам раскажуць пра затопленыя мелавыя кар'еры, якія час ад часу злёгку «прыадкрываюць» таямніцы сваіх глыбінь, дазваляючы навукоўцам «знаходзіць» радовішчы бурштыну ці, напрыклад, знакаміты Малецкі скарб з рымскімі сярэбранымі дэнарыямі. Адметна, што вёска Малеч, дзе быў знойдзены скарб, калісьці была горадам і нават мела магдэбургскае права і свой герб. А яшчэ, як павялося са старажытнасці, калі чацвер у Малечы быў гандлёвым днём, так і цяпер мясцовыя прадпрымальнікі збіраюцца там менавіта па чацвяргах.
Адзін з цікавых экспанатаў музея — зуб маманта, знойдзены на тэрыторыі раёна. Аднак некаторыя навукоўцы, што наведвалі музей, выказвалі думку, што гэта зуб насарога. Якім чынам ён з'явіўся тут, на Бярозаўшчыне, — загадка. Як небеспадстаўна сведчаць спецыялісты, рэгіён да канца яшчэ не вывучаны, таму можна меркаваць, што гэты край дасюль захоўвае нямала таямніц.
Таксама цікавінкай музея з'яўляецца імправізаваная партызанская лясная школа, дзе падчас экскурсій супрацоўнікі праводзяць з навучэнцамі сапраўдныя заняткі па арыфметыцы, пісьме, музыцы, гісторыі. Такая своеасаблівая магчымасць павандраваць у часе. А яшчэ тут прапануюць мноства экскурсій па раёне на самы любы густ — экалагічных, гістарычных, веласіпедных, пешых, з магчымасцю рыбнай лоўлі і адпачынку ў аграсядзібах.
Месца вялікай аскезы
Безумоўная жамчужына Бярозы — кляштар картузіянаў — патрабуе асобнага расповеду. Закладзены ён быў у 1648 годзе сынам Льва Сапегі Казімірам Львом Сапегам і будаваўся больш за 40 гадоў. Устаў ордэна картузіянаў (картэзіянаў, картэзіянцаў — назва паходзіць ад назвы першага манастыра — Вялікай Шартрэзы ў Францыі) адрозніваецца асаблівай строгасцю і аскетызмам. Можа быць, таму ва ўсім свеце налічваецца ўсяго 22 картузіянскія манастыры.
Чаму кляштар узвялі менавіта ў Бярозе? Ёсць некалькі легенд, звязаных з гэтым. Паводле першай, калісьці ў гэтых мясцінах быў бярозавы гай, дзе струменілі чыстыя крыніцы. Аднойчы сюды зайшоў сляпы стары з хлопчыкам-павадыром. Стары заснуў, а хлопчык загуляўся ў лесе і заблукаў. Прачнуўшыся і не даклікаўшыся свайго павадыра, сляпы стаў блукаць па гаі і пачуў шум крыніцы. Напіўшыся чыстай вады і ўмыўшыся ёй, стаў бачыць. У гонар гэтага цуду ён паставіў каля крыніцы бярозавы крыж і пайшоў сведчыць людзям пра сваё вылячэнне. Пра цудадзейныя крыніцы пачуў Сапега, у якога быў сляпы сын. Ён прывёз яго ў гай, і хлопчык, умыўшыся, набыў зрок. І тады ў знак падзякі магнат вырашыў пабудаваць тут кляштар. Іншая легенда распавядае, што аднойчы падчас палявання Сапегаў сабакі адчулі звера і пагналіся за ім з гучным брэхам. І раптам — цішыня. Калі гаспадар выбраўся на паляну, ён убачыў, што пасярод яе стаіць крыж, якога раней тут не было. Вакол крыжа мірна ляжалі яго сабакі. Прадстаўнік старажытнага шляхецкага роду ўспрыняў гэта як Божы знак і вырашыў закласці тут кляштар.
Насамрэч Казімір Леў Сапега быў чалавекам адукаваным і набожным, фундаваў шмат касцёлаў і кляштараў, і Папа Рымскі ўганараваў яго за гэта тытулам князя Свяшчэннай Рымскай імперыі. Азнаёміўшыся з уставам картузіянцаў, Казімір Леў звярнуўся да Папы па дазвол на будаўніцтва кляштара гэтага ордэна. Дазвол быў атрыманы. Да Сапегі прыехалі тры манахі, якім было дадзена права выбраць месца для будучага манастыра, і менавіта Бяроза прывабіла іх сваёй сцішанасцю і адасобленасцю, неабходных для манаскага жыцця. Як толькі быў закладзены першы камень будучага кляштара, магнат падарыў манахам 600 сялян і вялікую тэрыторыю, і такім чынам увесь горад стаў належаць манастыру, таму і атрымаў сваю назву Бяроза-Картузская, якая захоўвалася да 1940 года.
Манастыр-крэпасць быў пабудаваны ў форме пяцікутніка і займаў тэрыторыю больш за 6,5 га. Тут быў касцёл Святога Крыжа, 15 домікаў манахаў-пустэльнікаў, гаспадарчыя пабудовы, сад, сажалкі і нават кузні. Манахі вырошчвалі вінаград, лекавыя зёлкі і нават ананасы — і гэта пры нашым даволі суровым клімаце! Зрэшты, гэта яшчэ не ўсе дзівосы, якія можна было пабачыць у кляштары. Былі тут сажалкі не толькі для вырошчвання рыбы, але і для развядзення... чарапах. Іх вырошчвалі на экспарт. Увогуле манахі спрыялі развіццю гандлю: у Бярозе на працягу года праходзіла 8 буйных кірмашоў.
Паступова кляштар картузіянаў разбагацеў. У яго сутарэннях знайшлі вечны спакой, апроч чатырох дзясяткаў чалавек іншых радоў, 14 прадстаўнікоў роду Сапегаў, сярод якіх і сам Казімір Леў, які не дажыў да завяршэння будаўніцтва, памершы ў Берасці падчас эпідэміі чумы.
Аднак лёс распарадзіўся такім чынам, што багатаму манастыру наканавана было прыйсці ў заняпад. Пасля трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай, калі тэрыторыя Беларусі апынулася ў складзе Расійскай імперыі, манахаў абвінавацілі ў падтрымцы паўстання 1830—1831 гг. Кляштар закрываюць, бібліятэку і ўсе рэчы раздаюць іншым манастырам, а частку пабудоў загадваюць разабраць. Пасля цэгла з манастырскіх сцен пайшла на будаўніцтва чырвоных казарм, у якіх размясціўся 151-ы пяцігорскі полк. Гэтыя казармы стаяць у цэнтры Бярозы і сёння. Падчас Першай сусветнай тут быў нямецкі шпіталь, а цяпер у гэтым будынку крамы.
Сёння на былы велічны кляштар балюча глядзець: невялікую тэрыторыю займае вайсковая часць, а ўсё астатняе разбураецца пад дзеяннем ападкаў і людзей — калісьці святое, выбранае для вялікай аскезы месца стала сметнікам. Аднак ёсць і станоўчыя моманты. Падчас нашага візіту перад уваходам на тэрыторыю кляштара працавала тэхніка — клалі асфальт, а на ўяздной браме, якая сёння ўся ў рыштаваннях, шчыравалі рабочыя: з 12 мая тут пачаўся першы этап рэстаўрацыі, які павінен завяршыцца летам наступнага года.
Зона
У гісторыі Бярозы ёсць і чорныя старонкі. Пасля Рыжскага мірнага дагавора 1921 года Бяроза апынулася на тэрыторыі Польшчы. І вось у 1934 годзе, паводле загаду польскага ўрада, у горадзе быў адкрыты канцлагер Бяроза-Картузская для незадаволеных польскімі ўладамі. Фармальна ў лагер змяшчалі на тры месяцы. Абскардзіць прысуд было немагчыма, і тэрмін зняволення пастаянна падаўжаўся, так што чалавек ніколі не ведаў, калі яго вызваляць. «З нашага лагера ёсць толькі два шляхі: або на ўласнае пахаванне, або ў вар'яцкі дом», — казаў першы камендант вязніцы. Тут былі два правілы: усе загады паліцэйскіх зняволеныя былі павінны выконваць бягом, прычым моўчкі: пакаранне чакала нават за малейшае варушэнне вуснаў. Людзей гадзінамі прымушалі бегаць, скакаць, поўзаць — амаль да страты прытомнасці. Таксама былі пакаранні карцарам: у сутарэнні, дзе і ўлетку захоўвалася халодная тэмпература, вязням не давалі спаць, паліваючы падлогу вадой, каб нельга было на яе прылегчы. Уначы ў дзверы карцара з пэўнай перыядычнасцю грукаў паліцэйскі, і на гэты грукат трэба было адказваць «Ёсць!», іначай палонных чакалі пабоі.
За ўсю гісторыю існавання канцлагера ў ім ні разу не ўспыхвала паўстанне. Бяроза была вельмі ціхім месцам, і са з'яўленнем вязніцы для таго, каб уехаць у горад, неабходна было атрымаць спецыяльны дазвол. А мясцовыя жыхары ў выпадку з'яўлення чужынцаў былі павінны інфармаваць пра гэта лагернае начальства.
Паводле даных брэсцкага архіва, праз бярозаўскі канцлагер прайшло каля трох тысяч чалавек. Але даследчыкі сцвярджаюць, што гэтыя лічбы няпоўныя, і мяркуюць, што ў вязніцы пабывала ад 8 да 10 тысяч зняволеных. Аднак звестак пра іх няма: частка дакументаў магла знікнуць або іх маглі ўвогуле перастаць весці.
— Падчас першага форуму «Музеі Беларусі», што праходзіў у 2012 годзе ў Гродне, да нас падышоў пажылы мужчына і ціха паведаміў, што нарадзіўся ў гэтым лагеры, — распавяла старшы навуковы супрацоўнік бярозаўскага гісторыка-краязнаўчага музея Галіна КРАЎЧУК. — Яго маці была арыштавана. На жаль, мужчына адмовіўся нават назваць сваё прозвішча...
Сёння складана ўявіць, што ў старых царскіх казармах у цэнтры Бярозы, дзе знаходзяцца крамы і галерэя мастацтваў, калісьці было месца згубы людзей — фізічнай і, у першую чаргу, маральнай. Цяпер яны прыстасаваны пад самыя што ні ёсць мірныя і нават бытавыя патрэбы і ў той жа час з'яўляюцца напамінам пра падзеі амаль стагадовай даўніны — каб нашчадкі больш ніколі не дапусцілі падобнага.
Дзіяна СЕРАДЗЮК.
Выбар саджанца для садавода — той момант, значнасць якога складана пераацаніць.
Канцэрт для дзяцей і моладзі, пластычны спектакль Ягора Дружыніна і «Рок-панарама».