Вы тут

Дзе­ці без дзя­цін­ства


Мне час­та сніц­ца дзяў­чын­ка га­доў шас­ці... Яна ля­жа­ла по­бач з на­мі на сне­зе. На­пэў­на, за­блу­ка­ла ноч­чу ці ў яе па­мер­ла ма­ма. Апра­ну­та бы­ла вель­мі лёг­ка: во­сень­скае па­лі­то і во­сень­скія туф­лі­кі; на га­ла­ве вя­за­ная ша­пач­ка, з-пад якой вы­бі­ва­лі­ся ру­сыя ку­дзер­кі. Яна не­ру­хо­ма ля­жа­ла на спі­не з шы­ро­ка рас­плю­шча­ны­мі бла­кіт­ны­мі ва­чы­ма і «гля­дзе­ла»... у не­ба. Гэ­тую дзяў­чын­ку, якая да­гэ­туль ста­іць пе­рад ва­чы­ма ў бы­ло­га вяз­ня канц­ла­ге­ра «Аза­ры­чы» Аляк­санд­ра Кі­зе­е­ва, уз­гад­ваю кож­ны раз, ка­лі з-за ней­кай дра­бя­зы апус­ка­юц­ца ру­кі.

DSCN6330

«Дзі­ця­чая Ха­тынь» Чыр­во­на­га бе­ра­га

З вай­ной, якая ўкра­ла ў дзя­цей усё — баць­коў, дзя­цін­ства, шко­лу, бу­ду­чы­ню, кроў, жыц­цё, на­рэш­це, я, на шчас­це, аса­біс­та не зна­ё­ма. Але, ка­лі чую гіс­то­рыі дзя­цей-«до­на­раў», якім ней­кім не­ве­ра­год­ным чы­нам уда­ло­ся вы­жыць у тым пек­ле, у гру­дзях усё ха­ла­дзее... Пя­ку­чае ад­чу­ван­не чу­жо­га, да­лё­ка­га го­ра за­хліст­вае ду­шу.

Толь­кі на тэ­ры­то­рыі Бе­ла­ру­сі бы­ло не менш за 14 дзі­ця­чых канц­ла­ге­раў. Адзін з іх раз­мя­шчаў­ся не­па­да­лё­ку ад Жло­бі­на ў вёс­цы з сім­ва­ліч­най наз­вай Чыр­во­ны Бе­раг.

На ўва­хо­дзе ў ме­ма­ры­ял «Дзе­цям — ах­вя­рам Вя­лі­кай Ай­чын­най вай­ны», які на­зы­ва­юць «дзі­ця­чай Ха­тын­ню», «су­стра­кае» то­нень­кая, брон­за­вая, без­аба­рон­ная дзяў­чын­ка-пад­ле­так, з пад­ня­ты­мі над га­ла­вой скры­жа­ва­ны­мі ру­ка­мі. Пад­крэс­ле­на доў­гія (быц­цам не­дзі­ця­чыя) паль­цы шы­ро­ка раз­ве­дзе­ны. Яна ні­бы спра­буе за­сла­ніц­ца ру­ка­мі ад сва­ёй ня­ўхіль­най до­лі...

За дзяў­чын­кай на чор­ным со­неч­ным пра­мень­чы­ку — у тры ра­ды ста­яць бе­тон­ныя школь­ныя пар­ты. Гэ­та так зва­ны «мёрт­вы клас»... Ме­на­ві­та там я і да­мо­ві­лі­ся су­стрэц­ца з на­ро­джа­ны­мі ў са­роч­цы...

[caption id="attachment_44877" align="alignnone" width="600"]DSCN6322 Праз 70 га­доў пас­ля вы­зва­лен­ня та­ва­ры­шы па ня­шчас­ці — Ба­рыс Да­ні­ла­віч і Аляк­сандр Ар­цё­ма­віч — су­стрэ­лі­ся за школь­най пар­тай Чыр­во­на­га Бе­ра­га.[/caption]

«Бруч­ка, што зу­ба­мі не рас­ку­сіш, ды жаб­кі ў су­пе...»

Родзь­кін Ба­рыс Да­ні­ла­віч жы­ве ў вё­сач­цы Гар­ба­чоў­ка, што зна­хо­дзіц­ца за ча­ты­ры кі­ла­мет­ры ад Чыр­во­на­га Бе­ра­га. У свае во­сем­дзе­сят «з хвос­ці­кам» пры­ехаў на су­стрэ­чу на ве­ла­сі­пе­дзе. Ка­жа: «Доў­га не ма­гу іс­ці, но­гі ба­ляць. А на лі­са­пе­дзе ку­ды хо­чаш за­еду».

Дзя­ду­ля пры­хі­нуў свай­го жа­лез­на­га ка­ня да школь­най пар­ты, сеў за яе... і ўспа­мі­ны на­хлы­ну­лі са­мі са­бой...

— У вёс­цы пай­шлі чут­кі, што дзя­цей нем­цы за­бі­ра­юць. Дык мы за­лез­лі пад пад­ло­гу, у яму, ку­ды буль­бу за­сы­па­лі, і ся­дзе­лі, як мы­шы пад ве­ні­кам. Ка­лі ма­ці па­ча­лі біць, яна не вы­тры­ма­ла і са сля­за­мі на ва­чах па­клі­ка­ла: «Дзет­кі вы­ходзь­це, усё роў­на нам гі­нуць». Мя­не, па­коль­кі я па­ды­хо­дзіў па ўзрос­це, нем­цы па­са­дзі­лі ў ма­шы­ну і па­вез­лі ў Чыр­во­ны Бе­раг. Там нас ужо ча­каў цяг­нік, на якім ад­пра­ві­лі ў ня­мец­кі канц­ла­гер.

— У цяг­ні­ку бы­лі ад­ны дзе­ці?..

— Так, цэ­лы ва­гон дзя­цей. І ад­на жан­чы­на. Яна не пус­ка­ла нас да дзвя­рэй. Ка­за­ла: «Вас па­стра­ля­юць». Са­праў­ды, той, хто спра­ба­ваў уця­чы, са­ско­чыць з цяг­ні­ка, атрым­лі­ваў ку­лю ў спі­ну. Да нас час ад ча­су да­но­сі­ліся аў­та­мат­ныя чэр­гі «тра-та-та» і дзі­ця­чыя кры­кі.

— Што за­пом­ні­ла­ся з канц­ла­гер­на­га жыц­ця?

— Пе­ра­вер­ну­ты чо­вен, ва­кол яко­га нас га­ня­лі... Кар­мі­лі вель­мі доб­ра (па­чуц­ця гу­ма­ру Ба­ры­су Да­ні­ла­ві­чу не зай­маць). Бруч­ка та­кая, што зу­ба­мі не рас­ку­сіш. Жаб­кі пла­ва­лі ў су­пе... Два хлоп­цы ўця­ка­лі. Іх хут­ка зла­ві­лі і па­ста­ві­лі ў ву­зень­кія ша­фы, так, што нель­га бы­ло ва­рух­нуц­ца. Мы як агню ба­я­лі­ся тых шафаў, та­му на­ват не ду­ма­лі ўця­каць...

— Яны ж уз­бро­е­ныя. Да­лё­ка не ўця­чэш, — да­лу­ча­ец­ца да раз­мо­вы та­ва­рыш па ня­шчас­ці Аляк­сандр Ар­цё­ма­віч Пле­ця­жоў. Яго так­са­ма ў 1944-м нем­цы па­са­дзі­лі ў цяг­нік, але ў ін­шы...

— Спа­чат­ку вез­лі та­вар­ны­мі ва­го­на­мі для пе­ра­воз­кі жы­вё­лы, а пас­ля пеш­шу па­гна­лі ка­ло­ну з жан­чын, дзя­цей і ста­рых у глыб ле­су. Мы, стом­ле­ныя і га­лод­ныя, ледзь­ве пе­ра­соў­ва­лі­ся па кос­тач­кі ў жыж­цы са сне­гу і бру­ду.

— З кім вы іш­лі?

— З дзвю­ма сёст­ра­мі і ма­ці. Та­го, хто не мог іс­ці, сал­да­ты пры­стрэль­ва­лі.. Па­мя­таю, як абяс­сі­ле­ная ад доў­гай да­ро­гі жан­чы­на, каб вы­ра­та­ваць тра­іх ста­рэй­шых дзя­цей, якія тры­ма­лі­ся за яе па­дол, ады­шла на або­чы­ну і па­кла­ла пад са­сну га­ла­сіс­ты скру­так. Раз­даў­ся ­стрэл. На яе ва­чах фан­та­нам уз­ля­це­лі ўверх ка­мя­кі мерз­лай зям­лі, кры­ві і сне­гу — дзі­ця за­моў­кла на­заў­сё­ды.

...Нас пры­гна­лі на ба­ло­та. Там, за ка­лю­чым дро­там, на мерз­лай ку­пін­цы ма­ці зра­бі­ла нам з хвой­ных ве­так пад­сціл­ку. Мы жа­ва­лі гор­кія са­сно­выя ігол­кі, за­яда­ю­чы сне­гам. Ча­сам нем­цы кі­да­лі ў га­лод­ны на­тоўп, быц­цам са­ба­кам, хлеб. Лю­дзі на­валь­ва­лі­ся на яго, да­ві­лі ад­но ад­на­го, вы­ры­ва­лі з рук. У та­кіх не­ча­ла­ве­чых умо­вах — пад ад­кры­тым не­бам, без да­ху над га­ла­вой, без ежы і піт­ной ва­ды — лю­дзі па­мі­ра­лі цэ­лы­мі сем'­я­мі і па ад­ным... Час­та мож­на бы­ло ба­чыць, як па за­мерз­лай ма­ці поў­зае дзі­ця, і на­ад­ва­рот, ма­ці не хо­ча рас­ста­вац­ца з па­мер­лай ці зду­бя­не­лай кры­ві­нач­кай.

[caption id="attachment_44876" align="alignnone" width="600"]DSCN6245 Звы­чай­ны час­нок стаў для Аляк­санд­ра Вік­та­ра­ві­ча Гер­та вы­ра­та­валь­ным.[/caption]

«Час­нок вы­ра­та­ваў мне жыц­цё»

Страш­на ўя­віць, як бы склаў­ся лёс Аляк­санд­ра Вік­та­ра­ві­ча Гер­та са Жло­бі­на, ка­лі б не той вы­ра­та­валь­ны час­нок...

— Усіх жло­бін­скіх нем­цы зво­зі­лі ў Аза­ры­чы, у ла­гер за ка­лю­чым дро­там на ба­ло­це. Нас, пэў­на, так­са­ма ту­ды вез­лі, але, на шчас­це, не да­вез­лі... Скі­ну­лі ў вё­сач­цы, праз якую пра­яз­джа­лі... Пэў­на, неш­та зда­ры­ла­ся, спя­ша­лі­ся... Вяс­коў­цы жы­лі як на па­ра­ха­вой боч­цы, прад­чу­ва­лі аб­ла­ву... Боль­шыя дзе­ці на ноч іш­лі ха­вац­ца ў жы­це. А я ў той раз ча­мусь­ці не пай­шоў. За­стаў­ся на­ча­ваць у хля­ве, пад вя­лі­кі­мі кар­ча­мі, які­мі печ­кі рас­паль­ва­лі. Нем­цы акру­жы­лі вёс­ку не­за­доў­га да сві­тан­ня. Вы­во­дзі­лі ўсіх на ву­лі­цу і ха­па­лі ста­рэй­шых дзя­цей. Спа­чат­ку я чуў кры­кі. Жан­чы­ны, у якіх нем­цы ад­бі­ра­лі дзя­цей, пла­ка­лі. А пас­ля — ці­шы­ня... Па­ду­маў, што ўсё скон­чы­ла­ся, і вый­шаў. Так я тра­піў у Чыр­во­ны Бе­раг...

— А ад­куль у вас ака­заў­ся час­нок?

— Ка­лі па­гру­зі­лі дзя­цей і ма­шы­ны ста­лі ад­праў­ляц­ца, жан­чы­ны бег­лі зза­ду і кі­да­лі ма­лым хто буль­бі­ну, хто ка­ва­лак хле­ба... Ад­на з іх кі­ну­ла дзяў­чын­цы, што ся­дзе­ла по­бач са мной, ма­лень­кі ву­зель­чык. «Шкра­бай, — ка­жа, — дзя­цей пад па­ха­мі і маж час­на­ком». У ануч­ку і са­праў­ды бы­ла за­гор­ну­та га­лоў­ка час­на­ку. Я, не раз­дум­ва­ю­чы, з усёй сі­лы шкра­баў па­зног­ця­мі ся­бе і ін­шых да­па­ма­гаў шкра­баць... Але дзе­ці не ха­це­лі ма­зац­ца: час­нок моц­на шчы­паў...

У Чыр­во­ным Бе­ра­зе нас са­гна­лі ў хлеў. І па чар­зе па­вя­лі ў дом мыц­ца. Я праз акен­ца, не­ахай­на за­ве­ша­нае фі­ран­ка­мі, ба­чыў пра­бір­кі, ку­шэт­кі доў­гія, дзе кроў бра­лі. Але, на шчас­це, ту­ды не тра­піў. Бо, ка­лі мя­не па­мы­лі, на це­ле з'я­ві­лі­ся ва­дзян­кі. Фа­шыс­ты, пэў­на, пры­ня­лі іх за сып­ны тыф, яко­га яны ба­я­лі­ся, як пар­ты­занаў. Та­му ад мяне, як ад ня­год­нага, тут жа па­зба­ві­лі­ся: вы­вез­лі на ма­шы­не з вёс­кі і вы­са­дзі­лі на пе­ра­кры­жа­ван­ні да­рог. Шчас­ліў­чы­каў, ра­зам са мной, бы­ло ча­ла­век 7, не больш. Але той дзяў­чын­кі, ма­ці якой кі­да­ла час­нок, з на­мі не бы­ло...

На­ра­дзіў­ся там, дзе ін­шыя па­мі­ра­лі

Канц­ла­гер ёсць канц­ла­гер. Ка­лі ска­жу, што там лю­дзі гі­ну­лі ты­ся­ча­мі, ні­ко­га не здзіў­лю. А вось пра тое, што Ва­лян­цін Мі­ка­ла­е­віч Та­та­ры­наў на­ра­дзіў­ся на свет ме­на­ві­та за ка­лю­чым дро­там Аза­рыц­ка­га ла­ге­ра смер­ці, ду­маю, ве­да­юць да­лё­ка не мно­гія.

Яго ма­ці, якую ад­пра­ві­лі ў «Аза­ры­чы» са Жло­бі­на ў па­чат­ку са­ка­ві­ка 1944 го­да, аслаб­ле­ная і за­му­ча­ная га­лод­ным і ха­лод­ным канц­ла­гер­ным жыц­цём, пры ро­дах за­гі­ну­ла. А но­ва­на­ро­джа­на­га загарнулі ў фу­фай­ку і па­кла­лі пад са­сну — па­мі­раць! Вы­кар­міць ма­лое бы­ло не­чым і не­ка­му. За ўвесь ве­чар і ноч не­маў­ля не па­да­ло ні­я­кіх пры­кмет жыц­ця.

Ра­ні­цай узя­лі ў ру­кі гэ­ты скру­так, каб ад­нес­ці яго ў шта­бель тру­паў ды «па­ха­ваць» по­бач з ма­ці. Рап­там не­ча­ка­на кры­со фу­фай­кі ад­кі­ну­ла­ся і — во цуд! — хлоп­чык за­ва­ру­шыў­ся. Упер­шы­ню за дні цяж­ка­га ла­гер­на­га жыц­ця ўсмеш­ка пра­бег­ла па тва­рах вяз­няў. Нех­та пры­нёс у фляж­цы ва­ды, нех­та — ка­ва­лак су­ха­ра, і на­ват не­вя­до­ма дзе да­ста­лі дра­бін­ку цук­ру. Усё гэ­та за­ма­чы­лі, зра­бі­лі з тка­ні­ны неш­та на­кшталт сос­кі, і дзі­ця на­стой­лі­ва сха­пі­ла­ся за жыц­цё. Па­ча­ло смак­таць гэ­ту сус­лу.

Хлоп­чы­ку да­лі імя Ва­лян­цін, у го­нар за­гі­ну­лай ма­ці. А праз тры дні пас­ля яго на­ра­джэн­ня прый­шло вы­зва­лен­не... Ва­лян­цін Та­та­ры­наў — адзі­ны вя­зень гэ­та­га ла­ге­ра, у яко­га афі­цый­на ў па­свед­чан­ні аб на­ра­джэн­ні за­пі­са­на: «Мес­ца на­ра­джэн­ня: канц­ла­гер Аза­ры­чы», «Да­та на­ра­джэн­ня: 16 са­ка­ві­ка 1944 го­да».

DSCN6344

«Кла­ра мне ледзь не ад­ку­сі­ла па­лец, ка­лі я з ка­ры­та да­ста­ва­ла буль­бу»

Па­ды­хо­дзім да чор­най школь­най дош­кі ў «мёрт­вым кла­се». На ёй, быц­цам крэй­дай, на­пі­са­ны ліст 15-га­до­вай Ка­ці Су­сан­інай. Ён быў на­дру­ка­ва­ны ў «Кам­са­моль­скай праў­дзе»
27 мая 1944 го­да. А знай­шлі яго, ка­лі раз­бі­ра­лі цаг­ля­ны мур раз­бу­ра­най пе­чы, у ад­ным з да­моў у вы­зва­ле­ным рай­цэнт­ры Лёз­на. Там бе­ла­рус­кая школь­ні­ца зна­хо­дзі­ла­ся ў раб­стве ў ад­на­го з аку­пан­таў. І 12 са­ка­ві­ка 1943 го­да, у дзень свай­го пят­нац­ца­ці­год­дзя, больш не ў сі­лах тры­ваць здзе­каў, скон­чы­ла жыц­цё са­ма­губ­ствам. Пе­рад тым як па­віс­нуць у пят­лі, яна на­пі­са­ла ліст баць­ку, які быў на фрон­це. Вось толь­кі ад­на не­вя­ліч­кая вы­трым­ка з та­го ліс­та...

«...Я ра­бы­ня ня­мец­ка­га ба­ро­на... Пра­цую вель­мі шмат, а ем два ра­зы на дзень у ка­ры­це з Ру­жай і Кла­рай — так клі­чуць гас­па­дар­скіх сві­ней. Так за­га­даў ба­рон. «Рус бы­ла і бу­дзе свін­ня», — ска­заў ён. Я вель­мі ба­ю­ся Кла­ры. Гэ­та вя­лі­кая і сквап­ная свін­ня. Яна мне адзін раз ледзь не ад­ку­сі­ла па­лец, ка­лі я з ка­ры­та да­ста­ва­ла буль­бу. Два ра­зы я ўця­ка­ла ад гас­па­да­роў, але мя­не зна­хо­дзіў іх двор­нік. Та­ды сам ба­рон зры­ваў з мя­не су­кен­ку і біў на­га­мі. Я губ­ля­ла пры­том­насць. По­тым на мя­не вы­лі­ва­лі вяд­ро ва­ды і кі­да­лі ў склеп. ...Спа­да­ры з'яз­джа­юць у Гер­ма­нію з вя­лі­кай пар­ты­яй ня­воль­ні­каў і ня­воль­ніц з Ві­цеб­шчы­ны. ...Бя­руць і мя­не з са­бою... Я вы­ра­шы­ла лепш па­мер­ці на род­най ста­рон­цы, чым быць утап­та­най у пра­кля­тую ня­мец­кую зям­лю».

DSCN6350

Ідэя ўве­ка­ве­чыць яго на школь­най дош­цы «дзі­ця­чай Ха­ты­ні» на­ле­жыць Ва­сі­лю Бы­ка­ву. Аў­тар ме­ма­ры­я­ла ў Чыр­во­ным Бе­ра­зе Ле­а­нід Ле­він доў­га не мог пры­ду­маць, які над­піс па­ві­нен быць на дош­цы. Па­тэ­ле­фа­на­ваў Бы­ка­ву, пра­сіў да­па­маг­чы. А тут як­раз з Ві­цеб­ска­га му­зея пры­нес­лі ліст Ка­ці Су­сан­інай. Ён па­ка­заў яго Ва­сі­лю Ула­дзі­мі­ра­ві­чу. Той пра­чы­таў і ска­заў, што на­ват са­мы та­ле­на­ві­ты пісь­мен­нік не на­пі­ша лепш. На гэ­тым тэкс­це і спы­ні­лі­ся.

...За дош­кай чор­ны пра­мень аб­ры­ва­ец­ца — і мы ба­чым бе­лыя вет­ра­зі «па­пя­ро­ва­га ка­раб­лі­ка» — які сім­ва­лі­зуе ня­спраў­джа­ныя ма­ры за­гі­ну­лых дзя­цей. На вет­ра­зях — ад­лі­тыя ў ме­та­ле дзя­сят­кі са­мых рас­паў­сю­джа­ных ім­ёнаў, якія больш за ўсё па­цяр­пе­лі за га­ды вай­ны... Во­ля, На­сця, Зоя, Сцё­па, Ева, Пе­ця, Ве­ра, Да­ша, Ле­на, Алеж­ка, Ма­ры­на, Ар­ка­ша, Ары­на, Анд­рэй, Мак­сім, Ві­ця... Эк­скур­са­во­ды рас­па­вя­да­юць, што сю­ды ня­рэд­ка пры­яз­джа­юць ма­ла­дыя і вы­бі­ра­юць імя свай­му бу­ду­ча­му дзі­ця­ці...

Люд­мі­ла Мя­ла­шчан­ка, на­ву­ко­вы су­пра­цоў­нік фі­лі­яла «Чыр­во­ны Бе­раг» Жло­бін­ска­га гіс­то­ры­ка-края­зна­ча­га му­зея:

— У Чыр­во­на­бя­рэж­скі ла­гер у чэр­ве­ні 1944 го­да дзя­цей ва ўзрос­це ад 8 да 14 га­доў зво­зі­лі з не­каль­кіх ра­ё­наў та­га­час­най Са­вец­кай Бе­ла­ру­сі. Тут вы­зна­ча­лі гру­пу кры­ві і раз­мяр­коў­ва­лі па роз­ных канцэнт­ра­цый­ных ла­ге­рах. За менш як ме­сяц фа­шыс­ты вы­вез­лі ад­сюль 1990 дзя­цей, у тым лі­ку 15 юных ах­вяр бы­лі з Чыр­во­на­бя­рэж­ска­га сель­ска­га Са­ве­та. Гэ­та ўста­на­ві­ла над­звы­чай­ная ка­мі­сія, якая пра­ца­ва­ла тут яшчэ ў 1944 го­дзе. Пры гэ­тым проз­ві­шчы мяс­цо­вых дзе­так бы­лі вы­свет­ле­ны. Ім­ёнаў жа ін­шых да­знац­ца, на жаль, не ўда­ло­ся. Я апы­та­ла ўсіх дзя­цей вай­ны, якія прай­шлі праз Чыр­во­ны Бе­раг і вы­жы­лі. Адзін з іх ска­заў, што фа­шыс­ты смя­я­лі­ся ім у твар: «Га­на­ры­це­ся і ра­дуй­це­ся: ва­ша кроў бу­дзе ад­да­дзе­на ня­мец­кім сал­да­там».

На­дзея ДРЫ­ЛА.

Фо­та аў­та­ра.

Жло­бін­скі ра­ён.

 

Выбар рэдакцыі

Грамадства

Час клопату садаводаў: на якія сарты пладовых і ягадных культур варта звярнуць увагу?

Час клопату садаводаў: на якія сарты пладовых і ягадных культур варта звярнуць увагу?

Выбар саджанца для садавода — той момант, значнасць якога складана пераацаніць.

Культура

Чым сёлета будзе здзіўляць наведвальнікаў «Славянскі базар у Віцебску»?

Чым сёлета будзе здзіўляць наведвальнікаў «Славянскі базар у Віцебску»?

Канцэрт для дзяцей і моладзі, пластычны спектакль Ягора Дружыніна і «Рок-панарама».