Мне часта сніцца дзяўчынка гадоў шасці... Яна ляжала побач з намі на снезе. Напэўна, заблукала ноччу ці ў яе памерла мама. Апранута была вельмі лёгка: восеньскае паліто і восеньскія туфлікі; на галаве вязаная шапачка, з-пад якой выбіваліся русыя кудзеркі. Яна нерухома ляжала на спіне з шырока расплюшчанымі блакітнымі вачыма і «глядзела»... у неба. Гэтую дзяўчынку, якая дагэтуль стаіць перад вачыма ў былога вязня канцлагера «Азарычы» Аляксандра Кізеева, узгадваю кожны раз, калі з-за нейкай драбязы апускаюцца рукі.
«Дзіцячая Хатынь» Чырвонага берага
З вайной, якая ўкрала ў дзяцей усё — бацькоў, дзяцінства, школу, будучыню, кроў, жыццё, нарэшце, я, на шчасце, асабіста не знаёма. Але, калі чую гісторыі дзяцей-«донараў», якім нейкім неверагодным чынам удалося выжыць у тым пекле, у грудзях усё халадзее... Пякучае адчуванне чужога, далёкага гора захліствае душу.
Толькі на тэрыторыі Беларусі было не менш за 14 дзіцячых канцлагераў. Адзін з іх размяшчаўся непадалёку ад Жлобіна ў вёсцы з сімвалічнай назвай Чырвоны Бераг.
На ўваходзе ў мемарыял «Дзецям — ахвярам Вялікай Айчыннай вайны», які называюць «дзіцячай Хатынню», «сустракае» тоненькая, бронзавая, безабаронная дзяўчынка-падлетак, з паднятымі над галавой скрыжаванымі рукамі. Падкрэслена доўгія (быццам недзіцячыя) пальцы шырока разведзены. Яна нібы спрабуе засланіцца рукамі ад сваёй няўхільнай долі...
За дзяўчынкай на чорным сонечным праменьчыку — у тры рады стаяць бетонныя школьныя парты. Гэта так званы «мёртвы клас»... Менавіта там я і дамовіліся сустрэцца з народжанымі ў сарочцы...
[caption id="attachment_44877" align="alignnone" width="600"] Праз 70 гадоў пасля вызвалення таварышы па няшчасці — Барыс Данілавіч і Аляксандр Арцёмавіч — сустрэліся за школьнай партай Чырвонага Берага.[/caption]
«Бручка, што зубамі не раскусіш, ды жабкі ў супе...»
Родзькін Барыс Данілавіч жыве ў вёсачцы Гарбачоўка, што знаходзіцца за чатыры кіламетры ад Чырвонага Берага. У свае восемдзесят «з хвосцікам» прыехаў на сустрэчу на веласіпедзе. Кажа: «Доўга не магу ісці, ногі баляць. А на лісапедзе куды хочаш заеду».
Дзядуля прыхінуў свайго жалезнага каня да школьнай парты, сеў за яе... і ўспаміны нахлынулі самі сабой...
— У вёсцы пайшлі чуткі, што дзяцей немцы забіраюць. Дык мы залезлі пад падлогу, у яму, куды бульбу засыпалі, і сядзелі, як мышы пад венікам. Калі маці пачалі біць, яна не вытрымала і са слязамі на вачах паклікала: «Дзеткі выходзьце, усё роўна нам гінуць». Мяне, паколькі я падыходзіў па ўзросце, немцы пасадзілі ў машыну і павезлі ў Чырвоны Бераг. Там нас ужо чакаў цягнік, на якім адправілі ў нямецкі канцлагер.
— У цягніку былі адны дзеці?..
— Так, цэлы вагон дзяцей. І адна жанчына. Яна не пускала нас да дзвярэй. Казала: «Вас пастраляюць». Сапраўды, той, хто спрабаваў уцячы, саскочыць з цягніка, атрымліваў кулю ў спіну. Да нас час ад часу даносіліся аўтаматныя чэргі «тра-та-та» і дзіцячыя крыкі.
— Што запомнілася з канцлагернага жыцця?
— Перавернуты човен, вакол якога нас ганялі... Кармілі вельмі добра (пачуцця гумару Барысу Данілавічу не займаць). Бручка такая, што зубамі не раскусіш. Жабкі плавалі ў супе... Два хлопцы ўцякалі. Іх хутка злавілі і паставілі ў вузенькія шафы, так, што нельга было варухнуцца. Мы як агню баяліся тых шафаў, таму нават не думалі ўцякаць...
— Яны ж узброеныя. Далёка не ўцячэш, — далучаецца да размовы таварыш па няшчасці Аляксандр Арцёмавіч Плецяжоў. Яго таксама ў 1944-м немцы пасадзілі ў цягнік, але ў іншы...
— Спачатку везлі таварнымі вагонамі для перавозкі жывёлы, а пасля пешшу пагналі калону з жанчын, дзяцей і старых у глыб лесу. Мы, стомленыя і галодныя, ледзьве перасоўваліся па костачкі ў жыжцы са снегу і бруду.
— З кім вы ішлі?
— З дзвюма сёстрамі і маці. Таго, хто не мог ісці, салдаты прыстрэльвалі.. Памятаю, як абяссіленая ад доўгай дарогі жанчына, каб выратаваць траіх старэйшых дзяцей, якія трымаліся за яе падол, адышла на абочыну і паклала пад сасну галасісты скрутак. Раздаўся стрэл. На яе вачах фантанам узляцелі ўверх камякі мерзлай зямлі, крыві і снегу — дзіця замоўкла назаўсёды.
...Нас прыгналі на балота. Там, за калючым дротам, на мерзлай купінцы маці зрабіла нам з хвойных ветак падсцілку. Мы жавалі горкія сасновыя іголкі, заядаючы снегам. Часам немцы кідалі ў галодны натоўп, быццам сабакам, хлеб. Людзі навальваліся на яго, давілі адно аднаго, вырывалі з рук. У такіх нечалавечых умовах — пад адкрытым небам, без даху над галавой, без ежы і пітной вады — людзі паміралі цэлымі сем'ямі і па адным... Часта можна было бачыць, як па замерзлай маці поўзае дзіця, і наадварот, маці не хоча расставацца з памерлай ці здубянелай крывіначкай.
[caption id="attachment_44876" align="alignnone" width="600"] Звычайны часнок стаў для Аляксандра Віктаравіча Герта выратавальным.[/caption]
«Часнок выратаваў мне жыццё»
Страшна ўявіць, як бы склаўся лёс Аляксандра Віктаравіча Герта са Жлобіна, калі б не той выратавальны часнок...
— Усіх жлобінскіх немцы звозілі ў Азарычы, у лагер за калючым дротам на балоце. Нас, пэўна, таксама туды везлі, але, на шчасце, не давезлі... Скінулі ў вёсачцы, праз якую праязджалі... Пэўна, нешта здарылася, спяшаліся... Вяскоўцы жылі як на парахавой бочцы, прадчувалі аблаву... Большыя дзеці на ноч ішлі хавацца ў жыце. А я ў той раз чамусьці не пайшоў. Застаўся начаваць у хляве, пад вялікімі карчамі, якімі печкі распальвалі. Немцы акружылі вёску незадоўга да світання. Выводзілі ўсіх на вуліцу і хапалі старэйшых дзяцей. Спачатку я чуў крыкі. Жанчыны, у якіх немцы адбіралі дзяцей, плакалі. А пасля — цішыня... Падумаў, што ўсё скончылася, і выйшаў. Так я трапіў у Чырвоны Бераг...
— А адкуль у вас аказаўся часнок?
— Калі пагрузілі дзяцей і машыны сталі адпраўляцца, жанчыны беглі ззаду і кідалі малым хто бульбіну, хто кавалак хлеба... Адна з іх кінула дзяўчынцы, што сядзела побач са мной, маленькі вузельчык. «Шкрабай, — кажа, — дзяцей пад пахамі і маж часнаком». У анучку і сапраўды была загорнута галоўка часнаку. Я, не раздумваючы, з усёй сілы шкрабаў пазногцямі сябе і іншых дапамагаў шкрабаць... Але дзеці не хацелі мазацца: часнок моцна шчыпаў...
У Чырвоным Беразе нас сагналі ў хлеў. І па чарзе павялі ў дом мыцца. Я праз акенца, неахайна завешанае фіранкамі, бачыў прабіркі, кушэткі доўгія, дзе кроў бралі. Але, на шчасце, туды не трапіў. Бо, калі мяне памылі, на целе з'явіліся вадзянкі. Фашысты, пэўна, прынялі іх за сыпны тыф, якога яны баяліся, як партызанаў. Таму ад мяне, як ад нягоднага, тут жа пазбавіліся: вывезлі на машыне з вёскі і высадзілі на перакрыжаванні дарог. Шчасліўчыкаў, разам са мной, было чалавек 7, не больш. Але той дзяўчынкі, маці якой кідала часнок, з намі не было...
Нарадзіўся там, дзе іншыя паміралі
Канцлагер ёсць канцлагер. Калі скажу, што там людзі гінулі тысячамі, нікога не здзіўлю. А вось пра тое, што Валянцін Мікалаевіч Татарынаў нарадзіўся на свет менавіта за калючым дротам Азарыцкага лагера смерці, думаю, ведаюць далёка не многія.
Яго маці, якую адправілі ў «Азарычы» са Жлобіна ў пачатку сакавіка 1944 года, аслабленая і замучаная галодным і халодным канцлагерным жыццём, пры родах загінула. А нованароджанага загарнулі ў фуфайку і паклалі пад сасну — паміраць! Выкарміць малое было нечым і некаму. За ўвесь вечар і ноч немаўля не падало ніякіх прыкмет жыцця.
Раніцай узялі ў рукі гэты скрутак, каб аднесці яго ў штабель трупаў ды «пахаваць» побач з маці. Раптам нечакана крысо фуфайкі адкінулася і — во цуд! — хлопчык заварушыўся. Упершыню за дні цяжкага лагернага жыцця ўсмешка прабегла па тварах вязняў. Нехта прынёс у фляжцы вады, нехта — кавалак сухара, і нават невядома дзе дасталі драбінку цукру. Усё гэта замачылі, зрабілі з тканіны нешта накшталт соскі, і дзіця настойліва схапілася за жыццё. Пачало смактаць гэту суслу.
Хлопчыку далі імя Валянцін, у гонар загінулай маці. А праз тры дні пасля яго нараджэння прыйшло вызваленне... Валянцін Татарынаў — адзіны вязень гэтага лагера, у якога афіцыйна ў пасведчанні аб нараджэнні запісана: «Месца нараджэння: канцлагер Азарычы», «Дата нараджэння: 16 сакавіка 1944 года».
«Клара мне ледзь не адкусіла палец, калі я з карыта даставала бульбу»
Падыходзім да чорнай школьнай дошкі ў «мёртвым класе». На ёй, быццам крэйдай, напісаны ліст 15-гадовай Каці Сусанінай. Ён быў надрукаваны ў «Камсамольскай праўдзе»
27 мая 1944 года. А знайшлі яго, калі разбіралі цагляны мур разбуранай печы, у адным з дамоў у вызваленым райцэнтры Лёзна. Там беларуская школьніца знаходзілася ў рабстве ў аднаго з акупантаў. І 12 сакавіка 1943 года, у дзень свайго пятнаццацігоддзя, больш не ў сілах трываць здзекаў, скончыла жыццё самагубствам. Перад тым як павіснуць у пятлі, яна напісала ліст бацьку, які быў на фронце. Вось толькі адна невялічкая вытрымка з таго ліста...
«...Я рабыня нямецкага барона... Працую вельмі шмат, а ем два разы на дзень у карыце з Ружай і Кларай — так клічуць гаспадарскіх свіней. Так загадаў барон. «Рус была і будзе свіння», — сказаў ён. Я вельмі баюся Клары. Гэта вялікая і сквапная свіння. Яна мне адзін раз ледзь не адкусіла палец, калі я з карыта даставала бульбу. Два разы я ўцякала ад гаспадароў, але мяне знаходзіў іх дворнік. Тады сам барон зрываў з мяне сукенку і біў нагамі. Я губляла прытомнасць. Потым на мяне вылівалі вядро вады і кідалі ў склеп. ...Спадары з'язджаюць у Германію з вялікай партыяй нявольнікаў і нявольніц з Віцебшчыны. ...Бяруць і мяне з сабою... Я вырашыла лепш памерці на роднай старонцы, чым быць утаптанай у праклятую нямецкую зямлю».
Ідэя ўвекавечыць яго на школьнай дошцы «дзіцячай Хатыні» належыць Васілю Быкаву. Аўтар мемарыяла ў Чырвоным Беразе Леанід Левін доўга не мог прыдумаць, які надпіс павінен быць на дошцы. Патэлефанаваў Быкаву, прасіў дапамагчы. А тут якраз з Віцебскага музея прынеслі ліст Каці Сусанінай. Ён паказаў яго Васілю Уладзіміравічу. Той прачытаў і сказаў, што нават самы таленавіты пісьменнік не напіша лепш. На гэтым тэксце і спыніліся.
...За дошкай чорны прамень абрываецца — і мы бачым белыя ветразі «папяровага карабліка» — які сімвалізуе няспраўджаныя мары загінулых дзяцей. На ветразях — адлітыя ў метале дзясяткі самых распаўсюджаных імёнаў, якія больш за ўсё пацярпелі за гады вайны... Воля, Насця, Зоя, Сцёпа, Ева, Пеця, Вера, Даша, Лена, Алежка, Марына, Аркаша, Арына, Андрэй, Максім, Віця... Экскурсаводы распавядаюць, што сюды нярэдка прыязджаюць маладыя і выбіраюць імя свайму будучаму дзіцяці...
Людміла Мялашчанка, навуковы супрацоўнік філіяла «Чырвоны Бераг» Жлобінскага гісторыка-краязначага музея:
— У Чырвонабярэжскі лагер у чэрвені 1944 года дзяцей ва ўзросце ад 8 да 14 гадоў звозілі з некалькіх раёнаў тагачаснай Савецкай Беларусі. Тут вызначалі групу крыві і размяркоўвалі па розных канцэнтрацыйных лагерах. За менш як месяц фашысты вывезлі адсюль 1990 дзяцей, у тым ліку 15 юных ахвяр былі з Чырвонабярэжскага сельскага Савета. Гэта ўстанавіла надзвычайная камісія, якая працавала тут яшчэ ў 1944 годзе. Пры гэтым прозвішчы мясцовых дзетак былі высветлены. Імёнаў жа іншых дазнацца, на жаль, не ўдалося. Я апытала ўсіх дзяцей вайны, якія прайшлі праз Чырвоны Бераг і выжылі. Адзін з іх сказаў, што фашысты смяяліся ім у твар: «Ганарыцеся і радуйцеся: ваша кроў будзе аддадзена нямецкім салдатам».
Надзея ДРЫЛА.
Фота аўтара.
Жлобінскі раён.
Выбар саджанца для садавода — той момант, значнасць якога складана пераацаніць.
Канцэрт для дзяцей і моладзі, пластычны спектакль Ягора Дружыніна і «Рок-панарама».