«Пасіўным носьбітам» беларускай мовы прысвячаецца
Сярод любімых кніг, якія вандравалі са мной па ўсіх інтэрнацкіх пакоях ды здымных кватэрах, ёсць адна дзіцячая — Васіль Вітка. «Дом, дзе жывуць словы». Яе мне амаль дваццаць гадоў таму падарыў сам Цімох Васільевіч, напісаўшы на форзацы: «Дабрадзейцы і руплівіцы роднага слова». Я тады, помню, вельмі моцна гэтым ганарылася: вядомы і любімы з таго часу, як навучылася чытаць, пісьменнік адрасаваў такія словы студэнтцы... Павінна было прайсці амаль дваццаць гадоў, каб прыйшло разуменне: то быў... не, нават не вялікі аванс. Хутчэй — запавет і пажаданне сапраўднага дабрадзея і рупліўца роднай мовы, які на схіле жыцця спадзяваўся і верыў, што знойдуцца сярод маладых яго паслядоўнікі.
Я каторы раз перачытваю тую дзіцячую кнігу — з задавальненнем і захапленнем: крамяныя родныя словы нанізваюцца на пацеркі гумарных і запамінальных вершаў. А ў аўтарскай прадмове ёсць такія радкі: «Па абыходжанні са словам мы пазнаём нашага субяседніка — цікавы гэта чалавек, багаты душою, адметны спосабам свайго мыслення ці ўбогі, абыякавы і глухі да душэўнай чуйнасці іншых людзей»... І, шчыра кажучы, не ведаю, ці магу сябе аднесці без сумненняў да першай катэгорыі. Бо, калі аналізаваць стаўленне да роднага слова і абыходжанне з ім (у маім і яшчэ шасцідзесяці працэнтаў суайчыннікаў, якія падчас апошняга перапісу насельніцтва ў 2009 годзе назвалі роднай мовай беларускую, выпадку маецца на ўвазе менавіта беларускае слова), карціна атрымліваецца не вельмі вясёлая. Так, падчас перапісу мы задэкларавалі сваё стаўленне да беларускай мовы, назваўшы яе роднай. А што далей?
А далей мы, у большасці сваёй, як правіла, пераключаемся ў лепшым выпадку — на другую дзяржаўную, у горшым — на «трасянку» (дарэчы, апошняя настолькі актыўна прыжываецца і «размнажаецца» ў нашым грамадстве, што гучаць ужо цалкам сур'ёзныя прапановы яе ўзаконіць. Глядзіш, пойдзе так далей — і «твой тытунь дрань, трапкай пахне» стане не фразай з анекдота, а прыкладам з падручніка).
Чаму мы так робім? Хтосьці «высакародна» прыкрываецца словамі паэткі: маўляў, «той, хто любіць папраўдзе, той ціха слова роднае ў сэрцы спяліць», узяўшы за аснову слова «ціха». Хтосьці мовы элементарна саромеецца, дагэтуль прытрымліваючыся стэрэатыпу, што яна паказальнік «несучаснасці», «вясковасці» (прычым у большасці сваёй гэта самі вяскоўцы ці жыхары невялікіх райцэнтраў). Хтосьці ўзводзіць гэта ў ранг «праблемы дзяржаўнага маштабу», чакае адпаведных дырэктыў, загадаў і г.д., нібы для таго, каб загаварыць на роднай мове ў краіне, дзе гэтая мова мае законны статус дзяржаўнай, патрэбны нейкі загад, акрамя ўласнага сумлення. А спытайся ў нас пры ўсім гэтым, ці любім мы мову, якую называем роднай, ці ведаем яе, амаль кожны, не задумваючыся, адкажа: «Безумоўна!»... Вось такія, шаноўны Цімох Васільевіч, з нас сёння нягеглыя «дабрадзеі і рупліўцы» атрымаліся.
І гэта пры тым, што, як сцвярджаюць навукоўцы-лінгвісты, больш як дзевяноста пяць працэнтаў жыхароў Беларусі «пасіўна валодаюць» беларускай мовай. Прычым галоўнае тут слова «пасіўна». Што з гэтага атрымліваецца? У інтэлектуальнай гульні на беларускім канале пытанні з вобласці беларускай мовы (прычым пытанні элементарныя, кшталту «Што такое па-беларуску «шпалеры»?») атрымліваюць пяты-шосты ўзровень складанасці, прычым пры наяўнасці чатырох варыянтаў, адзін з якіх правільны, чалавек дзесяць у зале, а з імі нярэдка галоўны ігрок пад кпіны вядучага памыляюцца. А ў патрыятычным тэлевізійным шоу — цікавай, пазнавальнай перадачы — конкурс «Родная мова» ператвараецца час ад часу ў нешта падобнае на экзамен для мігрантаў на самае спрошчанае веданне мовы краіны, у якой яны збіраюцца жыць. Гледзячы, як нашы «зоркі» радасна пляскаюць у ладкі і скачуць ад радасці, калі ўдаецца правільна прадыктаваць па літарах беларускае слова ці ўспомніць, як называецца па-беларуску нейкі прадмет, не ведаеш, смяяцца разам з імі ці плакаць ад прыкрасці.
Як, дарэчы, і ў дачыненні да самой сябе. Улетку каля станцыі метро ўбачыла, як на біг-бордзе мянялі плакат. Пакрысе з'яўляліся буйныя чырвоныя ягады і надпіс: «Смак роднай мовы. Суніцы». І адразу стала хораша на душы, бо павеяла цёплым ветрыкам першага дня школьных канікул, успомнілася адчуванне цёплай роснай травы пад нагамі, прымроіўся пясчаны пагорак на старым кургане, увесь у чырвоных кропельках духмяных салодкіх ягад, якія можна есці цэлай жменяй, збіраючы і высыпаючы проста ў рот. І ўсплыла ў памяці дзіцячая «замова», што паўтарала заўсёды па дарозе да тых курганоў: «Сунічкі-сунічкі, гарлачык невялічкі. Сыпцеся роўна, тады будзе поўна...» Гэтыя прыемныя думкі ды асацыяцыі перабіў водар сапраўдных спелых ягад — побач з тым бігбордам кабеты з недалёкіх ад сталіцы вёсак прадавалі ўсё, што вырасла на агародзе і ў лесе. «Почем земляника?» — яно, клянуся, вырвалася само... Не хацелася, ведаеце, звяртаць на сябе лішнюю ўвагу. А можа, проста падсвядома хацела паказаць тым цёткам, хто тут больш «гарадскі». Дый наогул не было такога загаду ці закону, каб па-беларуску гаварыць...
... Я не ведаю, якую мову назвала сваёй роднай у перапісным лісце гераіня апошняга тыдня Даша Домрачава, якая палову жыцця правяла ў суседняй краіне. А яно і няважна. Нашмат важней іншае, тое, што бачыў увесь свет. Усе тры разы, стоячы на самай высокай прыступцы алімпійскага п'едэстала, наша чэмпіёнка спявала гімн. Выразна і ўпэўнена вымаўляючы беларускія словы — ад пачатку да завяршэння музыкі.
Пытанне на засыпку нам з вамі, шаноўныя пасіўныя носьбіты. Не хвалюйцеся, не пра тое, ці маглі б вось так — па-беларуску, пад сотнямі тэле- і фота камер, на ўвесь свет. Гэта будзе, напэўна, занадта. Таму давайце, толькі шчыра, адкажам на прасцейшае: ці многія з нас ведаюць словы роднага гімна, які, вядома ж, на роднай мове?...
Ці мы, як казаў герой славутага фільма, мову любім «у глыбіні душы, дзесьці вельмі глыбока»...
Так глыбока, што ўспомнім аб гэтай любові толькі падчас наступнага перапісу?..
Алена ЛЯЎКОВІЧ
Канцэрт для дзяцей і моладзі, пластычны спектакль Ягора Дружыніна і «Рок-панарама».
Выбар саджанца для садавода — той момант, значнасць якога складана пераацаніць.
Актрыса НАДТ імя М. Горкага — пра шлях да сцэны і натхненне.
Тата і мама — два самыя важныя чалавекі ў жыцці кожнага дзіцяці.