У Прэзідэнцкай бібліятэцы — больш за 20 старажытных кнігазбораў
Прэзідэнцкая бібліятэка Рэспублікі Беларусь напрыканцы мінулага года адсвяткавала свой 80‑гадовы юбілей. Калісьці яна называлася Урадавай, і толькі ў сярэдзіне 1990‑х стала Прэзідэнцкай. А нядаўна была прапанова да назвы дадаць «імя Льва Сапегі», бо гэта таксама найвышэйшая службовая асоба свайго часу і, да ўсяго, заўзяты чытач і бібліяфіл. Бібліятэка найперш забяспечвае інфармацыяй уладныя і кіруючыя структуры — дэпутатаў парламента, супрацоўнікаў Адміністрацыі Прэзідэнта і амаль усіх міністэрстваў. Аднак і іншыя ахвотныя могуць скарыстацца яе паслугамі ў чытальнай зале. Акрамя профільных аддзелаў бібліятэкі, якія працуюць для абслугоўвання праблем эканомікі, права, дзяржаўнага кіравання, ёсць і аддзел старадрукаў і рэдкіх выданняў, куды і завітала карэспандэнт «Звязды».
Загадчык аддзела Валерый ГЕРАСІМАЎ расказаў пра няпросты лёс многіх кніг і цэлых бібліятэк, а таксама паказаў некаторыя ўнікальныя кнігазборы, якія знаходзяцца ў сховішчах гэтай установы.
Кнігі — у абмен на бочку баравікоў
Спадар Герасімаў распавёў, што да Вялікай Айчыннай вайны ў бібліятэкі быў надзвычай каштоўны фонд. Бо сярод літаратуры, якая трапляла сюды, былі кнігі, канфіскаваныя са шляхецкіх маёнткаў, старажытных каталіцкіх кляштараў і праваслаўных манастыроў. Існаваў дзяржаўны фонд размеркавання літаратуры: кнігі звозіліся ў Мінск, а пасля накіроўваліся ў розныя бібліятэкі.
Частка гэтага даваеннага фонду захавалася. Аднак лепшае падчас вайны немцы вывезлі на Захад. Кнігі захоўваліся ў скляпеннях польскіх, нямецкіх замкаў. Некаторыя выданні былі вернуты, а разам з імі бібліятэка атрымала шмат каштоўнай заходняй літаратуры. І з гэтым звязана адна цікавая гісторыя.
Калі Чырвоная Армія заняла Германію, салдаты трапілі на сховішча кніг, нарабаваных у беларускіх бібліятэках. Яны сталі адпраўляць лісты на радзіму, пісалі пра свае знаходкі і пасылкамі дасылаць кнігі. Адказныя супрацоўнікі культуры вырашылі, што, каб вярнуць кнігі, трэба дзейнічаць, і накіравалі туды сваю дэлегацыю. А каб справа ішла лепш, захапілі з сабой пачастункі: бочачку салёных баравічкоў з Белавежскай пушчы, кавалак літога шакаладу з фабрыкі «Камунарка», моцную настойку, таксама паходжаннем з Белавежскай пушчы. Усё ўручылі маршалу Канстанціну Ракасоўскаму, які ў той час камандаваў Паўночнай групай савецкіх войск у Германіі. Падарунак зрабілі ад землякоў земляку, вынік аказаўся сапраўды добрым: былі спецыяльна выдзелены два эшалоны, і кнігі, якія вывезлі немцы (тое, што ўдалося адшукаць), вярнуліся назад. Разам з імі трапілася і некаторая каштоўная заходняя літаратура. Усё размеркавалі ў дзве бібліятэкі — Нацыянальную і Прэзідэнцкую (тады — Урадавую).
Радзівілаўскія зборы
Валерый Герасімаў расказвае, што калісьці ў Нясвіжы была багацейшая бібліятэка — 20–30 тысяч кніг і мільён архіўных дакументаў. Цяпер там толькі 3 кнігі са збораў Радзівілаў. Каля 3500 кніг — у бібліятэцы Акадэміі навук, звыш 500 — у Нацыянальнай. Адно выданне ёсць ва Універсітэце культуры, яшчэ некалькі — у беларускіх музеях. Аднак большасць кніг і дакументаў знаходзіцца ў Санкт-Пецярбургу, а таксама ў Маскве, Хельсінкі, Варшаве. Загадчык аддзела старадрукаў і рэдкіх выданняў адзначае:
— Уся спадчына параскідана па свеце — і ў гэтым вялікая трагедыя культуры нашых маленькіх гарадоў і былых мястэчкаў. Я прыхільнік таго, каб літаратура, як і іншыя культурныя каштоўнасці, вярталася на радзіму, і лічу, што з часам уся бібліятэка Радзівілаў павінна быць у Нясвіжы. Трэба рабіць электронныя копіі і вяртаць кнігі на месца іх першапачатковага знаходжання.
У Прэзідэнцкай бібліятэцы сёння да 130 кніг з радзівілаўскай бібліятэкі. Яны пераважна на замежных мовах, таму, з пункту гледжання зместу, для сучаснага масавага чытача не надта цікавыя, мяркуе Герасімаў. Але ёсць і на рускай мове, напрыклад «Нататкі пра харчаванне войскаў у ваенны час» за 1860 год з подпісам: «Яго светласці Льву Людвігавічу князю Радзівілу». На 19‑й старонцы стаіць штамп (часам проста нумар) — і гэта адна з прыкмет радзівілаўскай бібліятэкі. Ёсць кнігі з маляўнічымі экслібрысамі — наклеенымі кніжнымі знакамі. (На самых старажытных выданнях іх рабіў знакаміты ў свой час мастак-яўрэй Гершка Лейбавіч.)
Радзівілы ўдзельнічалі ў многіх паўстаннях або падтрымлівалі іх удзельнікаў. Таму калі паўстанне цярпела паражэнне, у іх усё канфіскоўвалі, а бібліятэкі вывозілі на Усход. Але Радзівілы зноў пачыналі збіраць кнігі… Таму можна казаць нават пра розныя бібліятэкі Радзівілаў — XVІІ, XVІІІ, ІXХ і ХX стагоддзяў.
Архівы БНР
Колькі гадоў таму, ужо ў сучаснай Беларусі, асобы высокага дзяржаўнага ўзроўню зацікавіліся дакументамі з архіваў БНР. Аднак у фондах Прэзідэнцкай бібліятэкі іх не аказалася. Супрацоўнікі сталі шукаць патрэбныя звесткі і знайшлі іх у двухтомным зборніку «Архівы БНР», выдадзеным некалі ў канцы 1990‑х у Вільні пры фундатарскай дапамозе беларусаў замежжа. Кнігі ўяўляюць сабой падборку дакументаў Беларускай Народнай Рэспублікі, пераважна з замежных архіваў. Імі апекаваліся калісьці беларусы, якія працавалі ў Вільні. Кнігі ўдалося набыць у фонд Прэзідэнцкай бібліятэкі, і цяпер, пры патрэбе, чытачы могуць з імі азнаёміцца.
Гэта рэдкае выданне ў сілу сваёй унікальнасці і малатыражнасці, мяркуе Герасімаў, тым больш што ў наш час у архівах Літвы такую інфармацыю самастойна адшукаць даволі складана.
Выданні беларускага замежжа
Яшчэ адна адметная калекцыя — бібліятэка Алеся Баркоўскага. Гэта вядомы бібліяфіл, які ўсё жыццё збіраў выданні, надрукаваныя беларусамі за мяжой. Ён пастаянна ліставаўся з нашымі суайчыннікамі, якія жылі ў іншых краінах, замаўляў кнігі. Штосьці ў савецкі час не прапускалі з ідэалагічных прычын, але многае да яго ўсё ж трапляла.
Лета Алесь Баркоўскі праводзіў на рацэ Лена ў Сібіры, дзе працаваў капітанам невялікага судна. А зімой вяртаўся ў Беларусь, тут у яго была сям'я, кватэра, — і ўсё жыццё ён збіраў такія кнігі. «Прыкрыццём» яго калекцый было тое, што іх збіральнік быў не прафесійным навукоўцам, а аматарам. Такі інтарэс звычайнага працоўнага чалавекам тады нікому «не муляў вока».
У наш час Баркоўскі зразумеў, што сам усе свае кнігі не апрацуе, хаця ён і вядомы сярод прафесійных гісторыкаў як аўтар цікавых арыгінальных даследаванняў і публікацый па пытаннях беларускай дыяспары і лёсах рэпрэсаваных суайчыннікаў, што апынуліся ў Сібіры. Таму частку калекцыі ён падарыў Нацыянальнай бібліятэцы, а частку — Прэзідэнцкай. У запасніках апошняй ёсць, напрыклад, «Беларусь у датах, ліках і фактах», Парыж, 1950 год. У ёй змяшчаюцца статыстычныя і гістарычныя даныя па нашай краіне, якія збіраліся з архіваў розных краін. Валерый Герасімаў адзначае:
— Гэта ўнікальныя кнігі, бо беларуская дыяспара, у параўнанні, напрыклад, з яўрэйскай ці кітайскай, жыла даволі сціпла. Аднак на тыя грошы, якія былі, яны нешта выдавалі, захоўвалі мову, культуру. Сёння па такія выданні часта прыходзяць з універсітэтаў — і выкладчыкі, і студэнты — усім гэта патрэбна і цікава.
Лёс дзяржаўнай мяжы
Ёсць у сховішчах Прэзідэнцкай бібліятэкі кнігі, пра якія можна сказаць, што яны вырашылі лёс дзяржаўнай мяжы Беларусі. Сярод такіх «Хронікі зямлі Рускай» — самастойная частка «Хронікі Еўрапейскай Сарматыі» Аляксандра Гваньіні, выдадзенай на польскай мове ў Кракаве ў 1611 годзе. Італьянец па паходжанні, Гваньіні быў калісьці камендантам Віцебскага замка. Потым на радзіме ён пісаў успаміны, як служыў на Беларусі.
Самае каштоўнае ў яго творы для нас — гэта апісанне беларускіх зямель. Яно мае і практычнае значэнне. Калі Рэспубліка Беларусь атрымала поўную незалежнасць на пачатку 1990‑х гадоў, у Прэзідэнцкую бібліятэку прыходзілі памежнікі высокага рангу, якія займаліся вызначэннем мяжы з Расіяй. Кнігу Гваньіні яны таксама глядзелі, бо на той час мела істотнае значэнне, каму гістарычна належалі тыя або іншыя землі і дзе знаходзіліся мытныя пераходы. А тут мяжа была дакладна апісана.
Апошняя глава кнігі Гваньіні мае ўжо не геаграфічную, а сельскагаспадарчую каштоўнасць і называецца «Спосаб арання і сеяння ў тых ваяводствах Белай Русі, якія ў Вялікім Княстве Літоўскім прылягаюць да маскоўскіх зямель». Асобнік гэтай кнігі быў калісьці і ў Якуба Коласа. Вядома, што каля дома народнага паэта была дзялянка, на якой ён садзіў жыта па тэхналогіі, што апісана Гваньіні. Яна заключаецца ў тым, што разам садзіцца жыта і ячмень. Яны выспяваюць у розны час, таму ўбіраюць спачатку жыта, а ячмень тым часам не дае расці пустазеллю. Пасля Якуба Коласа гэтым спосабам зацікавілася і Акадэмія навук.
З подпісам аўтара
Калі збіральнік кніг памірае, родныя часта прадаюць яго кніжныя скарбы. Адбываецца гэта і са спадчынай найбольш знакамітых асоб. Так і першы сакратар ЦК КПБ Панцеляймон Панамарэнка, хоць і быў рускім па крыві, меў вельмі багатую беларускую бібліятэку. Аднак яна была распрададзена яго сваякамі. Пазней архівісты і бібліятэкары пад кіраўніцтвам знакамітага беларускага гісторыка і кнігазнаўцы Віталя Скалабана нават склалі зводны каталог бібліятэкі і архіва Панамарэнкі. Уключаны ў яго і некалькі выданняў з кнігазбору Прэзідэнцкай бібліятэкі.
Увогуле ў Прэзідэнцкай бібліятэцы вылучылі каля 20 асобных калекцый беларускіх гістарычных кнігазбораў. Сярод іх варта адзначыць і бібліятэку Саюза беларускіх пісьменнікаў, які калісьці змяшчаўся на вуліцы Фрунзэ, 5. Калі творцы выехалі з Дома літаратара, для іх бібліятэкі таксама не стала месца. Таму яны пачалі шукаць, куды б перадаць свае фонды. Прэзідэнцкая бібліятэка ўзяла да сябе кнігі з аўтографамі. Гэта каля 5000 выданняў з подпісамі Янкі Купалы, Якуба Коласа, Васіля Быкава і многіх іншых творцаў, якія дарылі іх сваёй роднай бібліятэцы.
Зразумела ж, захоўваюцца тут і арыгіналы ўсіх беларускіх канстытуцый, маніфесты аб утварэнні нашай краіны ў розныя часы станаўлення яе дзяржаўнасці. Ёсць кнігі па літуаніцы, ўкраініцы і гебраіцы, архівы многіх даваенных газет.
Валерый Герасімаў кажа, што пры жаданні з гэтымі кнігамі можа азнаёміцца кожны, хто мае ў гэтым патрэбу. Адзіны крытэрый — пастарацца максімальна працягнуць іх тэрмін службы.
Парадокс, але многія рарытэты дайшлі да нас у добрым стане дзякуючы таму, што ў савецкі час былі ў спецзахоўванні. Сярод такіх выданні з бібліятэк Вацлава Ластоўскага, Кастуся Езавітава, Аркадзя Смоліча, Усевалада Ігнатоўскага. Цяпер усе ідэалагічныя абмежаванні зняты, і 70 тысяч рэдкіх кніг чакаюць сваіх чытачоў.
Ніна ШЧАРБАЧЭВІЧ
Мерапрыемства праводзіцца на добраахвотнай аснове.
Не выявіць ні секунды абыякавасці.